A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

2.3. Manbalarni turkumlash
Sharq yozm a manbalarni turkum lashning yagona aniq bir qoidasi 
hozirgacha ishlab chiqilmagan. Mavjud qo‘lyozma manbalar fihristi bir qismi 
asarlar tili nuqtayi nazaridan kelib chiqib, tuzilgan. Masalan, Angliyaning 
Britaniya muzeyida saqlanayotgan sharq q o ‘lyozmalari yirik sharqshunos 
Charlz Ryo tomonidan, ularning qaysi tilda yozilganiga qarab, arab, tors va 
turkiy tildagi qoMyozmalami alohida-alohida tavsifga olib fihrist tuzilgan. 
Fransiya poytaxti Parijdagi Milliy kutubxonada saqlanayotgan sharq 
qoMyozmalari haqida Edgar Bloshe ham shu tartibda katalog tuzgan.
Toshkentdagi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti 
x a z in a s id a g i q o ‘l y o z m a l a r b i r i n c h i b o r s a q l a n a y o t g a n t a s h k il o t
“ 0 ‘zbekiston F anlar akademivasi Sharq qo'lyozmalari m ajm uasi” nomi 
ostida turli tildagi va turli mavzudagi asarlar tavsifga olinib, ularning o ‘n 
bir jildi nashr etilgan. Hozir qoMyozmalami qaysi fan sohasiga oidligiga 
qarab tavsifga olish boshlab yuborilgan boMib, m ana shunday kataloglar 
chop etilmoqda.
Ba’zi manbashunoslar qo'lyozmalarni m azm uniga qarab, asarda qaysi 
masala bayon etilganiga qarab turkumlashni lozim topsalar, ularning 
boshqa bir guruhi asarning kelib chiqishiga, ya’ni qayerda va qachon 
yozilganligiga qarab turkum lashni m a ’qul ko'radilar. Yana bir guruh 
olimlar esa ularni rasmiy hujjatlar, tarixiy, geo-kosmografik va biografik

---

asarlar kabi turlarga bo'lib o'rganishni tavsiya qiladilar. Manbalarni 
avtograf, ya’ni muallifning o ‘z q o ‘li bilan yozilganligiga yoki k o ‘chirilgan 
nusxa ekanligiga qarab turkumlash hollari ham uchraydi.
Hozirgi paytda tarixchi manbashunoslar manbalar ustida ishlashning 
faqat bittasiga, ya’ni ularning turlariga qarab tadqiq etishni maqsadga 
muvofiq deb hisoblaydilar. C hunki boshqa tadqiqot yo'llari yozm a 
manbani chuqur va atroflicha o ‘rganish ham da tahlil qilish vazifalariga 
t o ‘la javob bera olmaydi.
Birinchidan, tarixiy manbalar ichida faqat bir — ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, 
madaniy masalaga butunlay bag'ishlangan asar deyarli yo‘q yoki juda kam.
Til bo'yicha manbalarni o ‘rganish yomon emas, lekin biror mavzuga 
oid manbalarni o ‘rganganda, faqat bir yoki ikki tilda yaratilgan asarlar 
bilan chegaralanish tadqiqot ilmiy qiymatini pasaytiradi.
M ana shularni inobatga olganda, tarixiy manbalarni turlariga va qaysi 
davr voqealarini aks ettirganligiga qarab turkumlash maqsadga muvofiqdir. 
Awalgi paytlarda talaygina markaziy oliy o ‘quv yurtlarida o ‘qitilgan “ SSJI 
tarixi manbashunosligi” va “ O'rta asrlar tarixi manbashunosligi” darsliklari 
m ana shu qoidaga asoslangan.
B.A. Ahm edov 0 ‘zbekiston tarixi (o ‘rta asrlar) manbalarini (yozma 
manbalarni) quyidagi uch turga b o ‘lib o ‘rganishni tavsiya qilgan: 1) 
ashyoviy manbalar, ya’ni arxeologik qazishlar natijasida topilgan ashyolar;
2) rasmiy hujjatlar; 3) tarixiy, geo-kosmografik ham da biografik asarlar. 
Ushbu turkum da qayd etilgan arxeologik yoki ashyoviy manbalar, ya’ni 
qadimda ajdodlarimiz turmush tarzi va ijtimoiy faoliyatini o ‘rganish uchun 
asosiy m anba b o ‘lib xizmat qiluvchi manbalar, asosan arxeologiya fani 
tom onida n o ‘rganiladi va biz uchun q o ‘shimcha yoki yordamchi dalil 
sifatida tadqiqotlarga jalb etilishi mumkin.
Bizning fikrimizcha, 0 ‘zbekiston tarixi yozma manbalarini, asosan 
ikki turga b o ‘lib o'rganish m a ’qul k o ‘rinadi.
1) R a s m iy h u j j a t l a r — y o r l i q l a r , f a r m o n l a r , i n o y a t n o m a l a r ,
vaqfnomalar, hisob-kitob daftarlari, rahnomalar, rasmiy yozishmalar, 
maktublar va boshqalar. U m u m a n , tarixiy hujjatlarning o ‘ttizdan ortiq 
turi mavjud. Hujjatlar ijtimoiy-siyosiy hayotni bevosita qayd etishlari, 
y a ’ni feodal yer egaligi, ijtimoiy munosabatlar, davlat tuzilishi va shunga 
o ‘xshash masalalar b o ‘yicha daliliy m a ’lum otga boyligi bilan tarixiy 
manbalarning boshqa turlaridan ajralib turadi. Ular, asosan hujjatshunoslar 
tom onidan maxsus o ‘rganilsa-da, tarixiy manba sifatida manbashunoslikda 
ilmiy qiymati juda katta.
2) Narrativ yozm a manbalar. Bunday asarlarda rasmiy hujjatlarga
12

---

nisbatan tarixiy voqea va hodisalar keng va t o ‘la yoritiladi. Shuning bilan 
bir qatorda ular daliliy m a ’lumotlarga boyligi bilan ko ‘zga tashlanadi.
Yozm a manbalarni faqat zikr etilganlari bilan cheklab b o ‘lmaydi. 
Xususan, badiiy adabiyotlarda ham tarixiy voqealar, shaxslar t o ‘g ‘risidagi 
m a ’lumotlar bayoni mavjud b o ‘lib, faqat ularning o ‘ziga xos bayon uslubi, 
badiyatini nazardan qochirmaslik kerak. Chunki tarixchi bor haqiqatni 
yozishi kerak b o ‘lsa, sh o ir yoki ijodkor badiiy t o ‘qim a, b o ‘rttirish, 
m ubolag‘aga y o ‘l q o ‘yishi, y a ’ni o ‘z istagiga muvofiq tasvirlash imkoniga 
ega. M as a la n , A lish e r N a v o iy b ad iiy a s a rla rid a s h o i r davriga va 
zamondoshlariga oid qimmatli fikr, mulohazalar mavjud. Xususan, uning 
asarlaridagi shoir biografiyasiga oid m a ’lum otlar asosida Izzat Sulton 
“ Navoiyning qalb dafta ri” nomli kitob yozib, u nda Alisher Navoiy 
biografiyasini tiklashga harakat qilgan.
Alisher Navoiyning “X am sa” asari tarkibidagi dostonlarida ham tarixiy 
m a ’lumotlar, xususan Mirzo U iug‘bek shaxsi va uning ilmiy merosi 
t o ‘g ‘risida juda qimmatli fikrlar mavjud.
Yozma manbalardagi o ‘ziga xoslikning biri shuki, ularda bayon etilgan 
voqea, hodisalarga subyektiv yondashuv, ayrimlarini xaspo‘shlash yoki 
buzib talqin etish hollari uchrab turadi. Bunday asarlar ustida tadqiqot 
olib b o rilg an d a , ularga t a n q id iy y o n d ash ish talab etiladi. Bu esa 
m anbashunoslikning asosiy ilmiy talab va tamoyillaridan biridir.