A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

11.5. 0 ‘zbek xalqining shakllanishiga oid manbalar
11.5.1. 0 ‘zbek xalqining shakllanishiga oid manbalar umumiy
xususiyatlari
O 'z b e k xalqining shakllanish masalasi yaxshi o 'rg a n ilm a g a n , yechimini 
to p m a g a n ilmiy m u a m m o l a r d a n biri. M asalan i bir m a n b a bilan, bir 
ta d q iq o tc h i, u garch a fan mirishkori b o 'l g a n d a h a m , yechib berolm aydi. 
B uning u c h u n uzoq o 't m i s h d a n qolgan va turli tillarda, qadim gi c ro n , 
y u n o n , rim, xitoy, arab, fors va turkiy tillard a yozilgan q o 'ly o z m a va 
to sh g a, y o g 'o c h g a , sopolga va b o sh q a b u y u m la rg a bitilgan yozuvlarni 
o ' q i y o l a d i g a n m u ta x a s s is — m a n b a s h u n o s , a r x e o l o g , e t n o g r a f va 
a n tro p o lo g o lim , a d a b iy o tsh u n o s (fo lk lo rsh u n o s), tilsh u n o s va geo g raf 
olim lar birgalashib, bir ilmiy j a m o a bo'lib ishlashlari z a ru r bo'Iadi. Alsuski, 
bizga s h u n d a y hamkorlik yetishmay turibdi. Lekin, bu ishni o 'z b e k olimlari
113

---

yechib berishlari kerak. Vaholanki, m u h ta r a m Prezidentim iz I.A .K arim ov 
juda t o ‘g ‘ri aytganlaridek, « O d am zo d borki, avlod-ajdodi kimligini, nasl-u 
nasabini, o ‘zi tu g ‘ilib voyaga yetgan qishloq, shahar, xullaski, V atan in in g
tarixini bilishni istaydi»1. D e m a k , bu — xalq talabi, Vatan talabi.
0 ‘zbeklarning xalq b o ‘lib shakllanishiga oid biron a lo h id a m a n b a
y o ‘q. Bu m asalaga oid m a ’lu m o tla r tarixiy, geografik, lingvistik va xalq 
o g ‘zaki adabiyotiga oid asarlarning b arch asid a mavjud. Lekin, ularni 
sinchkovlik bilan bittalab terib olish kerak b o l a d i . U larni T abariy va 
a r a b g e o g r a f i y a o l i m l a r i n i n g a s a r l a r i d a , N i z o m u d d i n S h o m i y va 
S h a r a f u d d i n A li Y a z d i y n i n g « Z a f a r n o m a » s i d a , J u v a y n i y va 
R ash id u d d in n in g yuqorida tilga olib o ‘tilgan asarlarida, « N u s ra tn o m a »
va «A bdullanom a»da va X —XVI asrda yozilgan barch a asarlarda uchratish 
m u m k in .
XV asr oxiri va XVI asr bo sh id a ikki azim d aryo — A m u d a ry o bilan 
Sirdaryo oralig‘ida joylashgan k o ‘h n a m a m la k a tim iz g a q o ‘shni D ashti 
q i p c h o q d a n 20 d a n ortiq qavm: q o ‘n g ‘irot, n a y m a n , m ing, d o 'r m o n va 
b o s h q a q a v m l a r k o ‘c h ib kelib, m a h a lliy tu r k i y z a b o n xalq ta rk ib ig a
q o 'sh ild ilar. «Tarixi A bulxayrxoniy», « A b d u lla n o m a » va « M a k tu b o ti 
Allomiy» (XVI asr) kitoblarida keltirilgan m a ’lum otlar^a qaraganda, o ‘zbek 
xalqi tarkibiga kirgan q av m lar soni 92 taga yetgan. Bu h a q d a m a ’lu m o t 
beruvchi u c h t a - t o ‘rtta asarni misol tariqasida tilga olib o 'ta m iz .