Ekologiya va suv resurslarini boshqarish kafedrasi

7 БОБ. XALQARO SUV ARTERIYALARINI BOSHQARISHNI HUQUQIY 
STRATEGIYASI ELEMENTLARI:  OROL DENGIZI HAVZASI. (LORANS 
BAUSSON DE SHAZUR) 
Bir paytlar dunyodagi eng katta toʻrtinchi ichki suv havzasi boʻlgan Orol dengizi 
hozirgi  kunda  uning  oldingi  maydonining  yarmini  va  hajmining  uchdan  bir  qismini 
tashkil  etadi.  Orol  dengizi  60-yillarda  oʻz  mamlakatlarida  paxta  bilan  oʻz-oʻzini 
ta’minlashga  va  tez  oʻsib  borayotgan  aholini  ish  bilan  ta’minlashga  intilgan  Sovet 
rejalashtirish  organlari  harakatlarining  qurboni  boʻldi.  Sugʻorish  uchun  suv  koʻlga 
quyiladigan  daryolardan  olingan.  Ekologik  falokat  koʻlning  yoʻq  boʻlib  ketishi  bilan 
cheklanib qolmasdan, balki unga quyiladigan suvning yuqori qismida keng hududlarni 
ham  qamrab  olgan.  Deltalarning  iqtisodiy  jihatdan  muhim  botqoq  joylari  qurib  qoldi. 
Quriydigan  koʻl  tubidagi  tuz  changlari  va  paxta  dalalarida  oʻgʻitlar  ishlatilishidan 
kimyoviy  moddalar  mintaqadagi  millionlab  odamlarning  sogʻligʻiga  xavf  tugʻdirdi. 
Bundan  tashqari,  daryolardagi  suvning  minerallashuvi  juda  yuqori  darajaga  koʻtarilib, 
tuproq unumdorligiga jiddiy xavf tugʻdirmoqda. 
Orol  dengizi  inqirozini  Orol  dengizi  havzasining  oʻziga  xos  xususiyatlarini 
hisobga  olgan  holda  havza  darajasida  hal  qilish  kerak  edi  1.  Havzani  Markaziy 
Osiyodagi  ikkita  eng  yirik  daryolar,  ya’ni  Amudaryo  va  Sirdaryo  tashkil  etadi. 
Amudaryo  Tojikiston  va  Afgʻonistondan  kelib,  Oʻzbekiston  va  Turkmaniston  orqali 
oqib  oʻtib,  Orol  dengiziga  quyiladi.  Sirdaryo  Qirgʻiziston  Respublikasidan  kelib, 
Tojikiston,  Oʻzbekiston  va  Qozogʻiston  orqali  oʻtib,  Orol  dengiziga  quyiladi  2.  Orol 
dengizi  biologik  jihatdan  deyarli  oʻlikdir  va  hajmi  keskin  kamayib  bormoqda,  ilgari 
unumdor  erlar  kamayib  yoki yoʻq boʻlib ketgan, suvni  boshqarish  tizimlari  va tegishli 
investitsiyalar  va  mablagʻlarni  markazlashtirilgan  rejalashtirish  tizimidan  Moskvadan 
oʻtkazish  endi  mavjud  emas.  1991  yilda  mustaqillikka  erishgandan  soʻng,  Markaziy 
Osiyoning  beshta  yangi  respublikasi  (Qozogʻiston,  Qirgʻiziston  Respublikasi, 
Tojikiston,  Turkmaniston  va  Oʻzbekiston)  tegishli  choralarni  koʻrish  zarurligini 
angladilar. Ularning  iltimosiga  binoan  BMTTD, YuNEP, Jahon  banki,  Yevropa  Ittifoqi 

---

 
 
163
 
va  boshqa  xalqaro  yordam  tashkilotlari  beshta  mamlakatga  uzoq  muddatli  yechim 
variantlarini ishlab chiqishda yordam koʻrsatdilar. 
Ushbu  ish  natijasida  Markaziy  Osiyoning  beshta  respublikasi  1994  yil  yanvar 
oyida Orol dengizi havzasi dasturini (ASBP) 3 qabul qildilar. ASBP Orol inqirozi bilan 
bogʻliq  barcha  muammolarni  hal  qilishga  har  tomonlama  yondashishga  intilmoqda.  U 
transchegaraviy va diversifikatsiyalashgan xususiyatga ega boʻlib, suv va unga bogʻliq 
yer  resurslaridan  barqaror  foydalanish  strategiyasini  ishlab  chiqish,  atrof-muhitning 
buzilishi  oqibatlarini  yumshatish  boʻyicha  barcha  rejalashtirilgan  va  boshqarish  ishlari 
uchun  zarur  boʻlgan  axborot  bazasini  takomillashtirish  va  yuqori  suv  havzalari 
sharoitlarini  yaxshilash  boʻyicha  chora-tadbirlarni  oʻz  ichiga  oladi.  havzalarida  va 
dengizga tutash hududlarda va ularga tegishli vazifalarni amalga oshirish uchun tegishli 
hududiy boshqarmalarning imkoniyatlarini kuchaytirililadi. 
ASBP  dasturi  toʻrtta  uzoq  muddatli  maqsadlarni  oʻz  ichiga  oladi:  i)  Orol  dengizi 
havzasini barqarorlashtirish, ii) Orol dengizi mintaqasida tabiiy ofat zonasini tiklash, iii) 
xalqaro  havza  suvlarini  boshqarishni  takomillashtirish  va  iv)  ushbu  dasturlarni 
rejalashtirish  va  boshqarish  boʻyicha  mintaqaviy  boʻlimlarda  salohiyatni  oshirish. 
Shuningdek, qirgʻoqboʻyi  davlatlariga hamkorlikni  yoʻlga  qoʻyishda va uzoq muddatli 
mintaqaviy qabul qilishda yordam berish koʻzda tutilgan  
 
Orol  dengizi  havzasi  -  bu  yopiq  drenaj  havzasi  boʻlib,  uning  oʻziga  xos  xususiyati 
yerning  turli  xil  shakllari.  Uning  gʻarbiy  va  markaziy  qismlari  tekisliklardan  iborat; 
sharqiy qismini yirik tog ‘tizmalari egallagan. Tyan-Shanning asosiy tog ‘tizimlari keng 
muzliklarga  ega  balandligi  7500  gacha  boʻlgan  katta  togʻ  tizmalaridan  iborat.  Pomir 
keskin ravishda ajratilgan Gʻarbiy Pomir va Sharqiy Pomirning baland togʻli platosiga 
boʻlinadi.  Katta  muzliklar  asosan  Gʻarbiy  Pomirda  joylashgan  boʻlib,  u  yerda 
dunyodagi  eng  katta  muzliklardan  biri  (Fedchenko  muzligi)  77  km  uzunlikda 
joylashgan.  Sharqiy  Pomirda  muzliklar  juda  baland  balandliklardagina  uchraydi). 
Ushbu tog ‘tizimlari qishki namlikning akkumulyatori boʻlib xizmat qiladi. Ular sovuq 

---

 
 
164
 
va  hoʻl  mavsumda  namlikni  qor  va  muz  shaklida  toʻplaydi  va  quruq  yoz  mavsumida 
daryo  oqimi  sifatida  tashlaydi.  Havzadagi  daryolar  asosan  qorning  erishi, 
muzliklarning  erishi  yoki  ikkalasining  birikmasi  bilan  oziqlanadi.  Ular  togʻlardan 
tekisliklarga  oqib  oʻtadilar  va,  qoida  tariqasida,  choʻllar  orqali  Orol  dengiziga  oqib 
tushadigan  ikkita  yirik  Amudaryo  va  Sirdaryo  daryolari  bundan  mustasno,  choʻl 
qumlarida  quriydi  va  yoʻq  boʻlib  ketadi.  Yevropa  Komissiyasi  (TACIS),  WARMAP 
loyihasi:  Yer  va  suv  resurslari  boʻyicha  mintaqaviy  strategiyalarni  ishlab  chiqish  va 
tahlil qilish (1997). 
2. Orol dengizining drenaj havzasi taxminan 1,8 million kv. km va  yetti davlatni 
qamrab oladi: sobiq Sovet Ittifoqining beshta respublikasi, Afgʻoniston va Eron, garchi 
atigi  0,5  million  kvadrat  metr.  km  ushbu  maydon  Orol  dengiziga  etib  borishi  mumkin 
boʻlgan  suvni  faol  ravishda  ishlab  chiqaradi  yoki  iste’mol  qiladi.  Shuni  ta’kidlash 
kerakki,  Eronning  havzani  drenajlashdagi  ishtiroki  faqat  daryolar  bilan  cheklangan. 
Qora-Kum choʻlida tugaydi. aslida Orol dengiziga yetib borolmaydi. 
 
inqirozni  bartaraf  etish;  yer, suv va  boshqa  tabiiy  resurslarning  barqaror  rivojlanishiga 
erishish  uchun  milliy  makroiqtisodiy  va  tarmoq  siyosatini  ishlab  chiqish  uchun  asos 
yaratish. 
Boshidanoq,  ushbu  maqsadlarni  amalga  oshirish  -  qirq  yillik  suv  resurslarini 
notoʻgʻri  boshqarish  va  atrof-muhitni  yoʻq  qilish  oqibatlarini  engib  oʻtishi  kerak 
boʻlgan  haqiqatni  amalga  oshirish  nihoyatda  qiyin  ekanligi  va  bosqichma-bosqich 
yondashishni talab qilishi tan olindi. Dasturning birinchi bosqichini tabiiy ofat zonasida 
yashovchilarga  yordam  berish  va  uzoq  muddatli  muammolarni  hal  qilish  uchun  zarur 
boʻlgan  bilim  va  muassasalarni  shakllantirishga  qaratilgan  holda  3-4  yil  ichida 
yakunlash  rejalashtirilgan  edi.  Dasturning  keyingi  bosqichi  tabiiy  ofatlar  zonasida 
aholining  ehtiyojlarini  qondirish  va  oʻrta  va  yuqori  havzadagi  resurslardan  barqaror 
foydalanishga  koʻmaklashish  boʻyicha  milliy  darajadagi  ishlarni  kuchaytirish  bilan  bir 
qatorda  mintaqaviy  suv  resurslarini  boshqarishning  bir  necha  strategik  muammolarini 
hal qilishga qaratilgan. Asosiy mintaqaviy dastur doirasida suv resurslaridan birgalikda 

---

 
 
165
 
foydalanish  boʻyicha  davlatlararo  amaliyotni  kodlashtirish,  milliy  chegaralarni  kesib 
oʻtuvchi  suv  oqimining  sifatini  yaxshilash,  ma’lumotlar  almashinuvini  yaxshilash 
hamda  turli  mintaqaviy  institutlarning  vazifalarini  aniqlashtirish  rejalashtirilgan  edi. 
Oxirgi  bosqichda  boshlangan  chora-tadbirlarni  amalga  oshirish  2025  yilga  qadar  keng 
koʻlamda davom etadi. 
Xalqaro  huquq  Orol  dengizi  havzasi  dasturining  maqsadlariga  erishish 
vositalaridan  biri  ekanligi  ta’kidlandi.  Biroq,  bu  xalqaro  huquq  nima  qilishi  mumkin 
degan  qonuniy  savol  tugʻdiradi.  Bir  tomondan,  xalqaro  huquqning  oʻzi  suvdan 
foydalanish bilan bogʻliq ziddiyatlarni hal qilishni ta’minlamaydi, ikkinchidan, xalqaro 
huquqsiz  suvdan  foydalanish  muammolariga  javob  topish  mumkin  emas.  Aynan  shu 
narsa  boʻyicha  Orol  dengizi  havzasiga  nisbatan  hozirgacha  koʻrilgan  choralar,  ya’ni. 
ular  tegishli  qonunchilik  bazasiga  asoslangan  barqaror  suv  xoʻjaligi  tizimini  yaratish 
istagiga  asoslangan  edi.  Shunga  asosan  samarali  huquqiy  hujjatlarni  ishlab  chiqish 
jarayoni boshlandi. 
 
 
1994 yil iyun oyida Parijda donorlar yigʻilishi boʻlib oʻtdi, unda turli koʻp tomonlama 
va ikki tomonlama donorlar Dasturning birinchi bosqichining ba’zi qismlarini (PAM-1) 
qoʻllab-quvvatlashlarini e’lon qilishdi. Dastur katta miqdordagi donorlik yordamiga ega 
boʻldi: 1994  yilda  Parijda tayyorgarlik bosqichi uchun 32  million dollarlik grant  e’lon 
qilindi.