Tasseming bu modda bilan olib bor"" I eksperimental ishiari natijalari

quruq 
muzga
 
aylanadi.  M.  Faradey 
qattiq  holdagi  CO
2
  bilan  efimi  aralashtirish  natijasida  sistema 
haroratini  -78°C  gacha pasaytirdi.  Ammo  kislorod,  azot,  vodorod,  is
382

---

Hazi  va  metan  kabi  gazlar  yuqori  bosim  ostida  ham  suyuqlikka 
nylanmadi va ulami 
doimiy gazlar
  deb atash qabul qilindi.
D.I.Mendeleev  1860-yilda moddalaming kritik holatini  (muvo- 
/.anatda  bO'lgan  fazalar  (gaz-suyoqlik) 
orasidagi  farqlaming 
yo'qolishini ) o'rganish bo'yicha olgan nazariy  natijalarini e’lon qildi. 
Bu g'oyalami tajribada  irlandiyalik kimyogar 
Tomas Endryus
 (1813- 
1885  yy.) tekshirdi va  1869-yilga faqatgina bosimni  o'zgartirish bilan 
is gazini  suyuqlantirishga erishdi. Uning aniqlashicha,  31°C  haroratda 
liar  qanday  bosim  qiymatidan  qat'iy  nazar  suyuq  va  gaz  fazadagi  is 
gazi  ajralmas bo'lib, uni muvozanatda ushlab turish mumkin ekan.  T. 
Endryus  har  qaysi  gazlar 
uchun  uning 
kritik  harorati
  borligini 
aniqladi  va  shu  kritik  nuqtadan  yuqori  haroratda juda  yuqori  bosim 
ostida ham gazlami suyuqlantirib bo'lmaydi degan xulosaga keldi.
Issiqlik  hodisasini  chuqur  o'rgangan  J.P.  Joul  va  J.J.  Tomson- 
ning  aniqlashlaricha,  gazning  haroratini  kritik  nuqtadan  pasaytirish 
oqibatida  bosimni  oshirib,  uni  oson  suyuqlantirish  mumkin  bo'ladi. 
1877-yilda  bu  usuldan  unumli  foydalangan  fransuz  fizigi  Lui  Pol 
Kayete  (1832-1913  yy.)  va  shveytsariyalik  kimyogar  Raul  Pikte 
(1846-1929  yy.)  O
2
,  N
2
,  CO  kabi  doimiy  gazlami  suyuqlantirishga 
erishdilar. Ammo ular vodorodni suyuqlantirishga erisha olmadilar. Y. 
Van-der-Vaals  ishlari  shuni  aniq  ko'rsatdiki,  vodorod  gazini  suyuq­
lantirish  uchun  haroratni  ma'lum  chegaradan  past  nuqtaga  tushirish, 
ya'ni  kengaytirishdan oldin  uni  yaxshigina  sovutish lozim.
1892-yilda shotland kimyogari 
Jeyms Dyuar
 (1842-1923 yy.) bu 
muammoni  hal  qilish  uchun  o'zi  qurgan  sovutish  mashinasida  ko'p 
miqdorda  suyuq  kislorod  oldi  va  o'zi  yaratgan 
Dyuar  idishida
 
saqlashga  erishdi.  J.  Dyuar  1891-yilda  suyultirilgan  kislorod  va 
ozonning  magnitlanish  xossasini  ochdi 
va  o'ta  past  haroratdagi 
moddalaming  elektr  o'tkazuvchanligini  tadqiq  etdi.  Vodorod  gazini 
suyuq  kislorod  ichiga  tushirib,  quyi  haroratgacha  sovutish  va  Joul- 
Tomson  effekti  yordamida  uni  suyuqlantirdi.  1898-yilda  J.  Dyuar 
birinchi  bo'lib  suyuq  vodorodni  ham  oldi  va  bu  harorat 
20°  К 
ekanligini  aniqladi.  1848-yilda  J.J.  Tomson 
(lord Kelvin)
  aniqlagan 
“Absolyut n o l” -
 eng  past harorat  Kelvin  shkalasining  boshlang’ich 
nuqtasi deb qabul qilingan.
383

---

Gazlami  suyultirish  texnikasi  va  bu  sohada  erishilgan  yutuqlar 
suyultirilgan  havo  tarkibidan  bir  nechta  inert  gazlami  kashf  qilish 
imkonini  berdi.  1908-yilda  golland fizigi Xeyke Kamerling-Onnesga 
(1853-1926  yy.)  eng  qiyin  muammo  bo'lgan  suyultirilgan  geliy  olish 
nasib etdi. U geliyni suyuq vodorod solingan vannada sovutdi va Joul- 
Tomson  effektidan  foydalanib,  4K  haroratda  suyuqlantirdi  va  uning 
ajoyib  xossalarini  (masalan,  o'ta  oquvchanligi) 
o'rganishga  yo'l 
ochdi.
O'zbekistonda  fizikaviy  kimyo  fani  va  ta'limi  1927-yilda  O'rta 
Osiyo  davlat  universitetida  (hozirda  O'zMU)  va 
1932-yilda 
Samarqand  davlat  universitetida  fizikaviy  kimyo  kafedralari  tashkil 
etilishi  bilan  boshlandi:  prof.  N.A.  Kolosovskiy, 
prof.  M.I. 
Usanovich,  prof.  A.M.  Murtazoev,  prof.  V.V.  Udovenko,  prof.  E.I. 
Pozner,  prof.  B.G.  Zaprometov,  akad.  H.U.  Usmonov,  akad.  H.R. 
Rustamov  va  ulaming  shogirdlari 
eritmalar  termodinamikasi, 
elektrokimyo,  fizik-kimyoviy  analiz  yo'nalishlari  bo'yicha  sermahsul 
ilmiy-tadqiqot ishlarini olib bordilar