Book · September 005 citations 35 reads 4,397 author

6.1.1. Çoğul dizge kuramı-Tanzimat Dönemi Çevirileri 
Duruma bu bağlam içersinde baktığımızda, Osmanlılarda gözde bir ko-
numda bulunan Divan edebiyatının, Tanzimat'la birlikte durağan bir dö-
neme girdiği, öte yandan Tanzimat edebiyatının da, bütün yazın türlerini 
üretememesi nedeniyle çevresel ve güçsüz bir konumda kaldığı görülür 
(Paker 1981: 38-39). Tanzimat Edebiyatının üstünlüğü, aradaki boşluğu 
çeviriler aracılığıyla kapamaya çalışmasıdır. Bu, Tanzimat edebiyatı önde 
gelenlerinin çevirinin çevresel konumuna karşın, yenilikçi güce sahip ol-
duğunun farkında olduklarını gösterir. Tanzimat döneminde birbirine kar-
şıt iki yazın türü vardır. Bunlardan birincisi sözlü geleneğin ağır bastığı 
halk edebiyatı; ikincisi ise, dilsel ve düşünsel olarak yapay bir anlayışın 
egemen olduğu Divan edebiyatı. Bu durumda çeviri etkinliğinin başlıca 
beş işlevinden söz edilebilir. Bunlardan birincisi, Batı dili bilmeyen Arap-
Fars kültürü içerisinde yetişmiş okur yazar kitleyi Batı kültürüyle tanıştır-
mak; ikincisi, seçkin tabakaya özgü bir ayrıcalık olarak düşünülen yabancı 
yazını halka indirerek onlara okuma alışkanlığını kazandırmak; üçüncüsü, 
sözlü kültürden zaman içersinde yazılı kültüre geçişi sağlamak; dördün-
cüsü, sözlü dilin olanaklarını zorlayarak dilin gelişip zenginleşmesine yol 
açmak; son olarak da, yeni yazın türlerini Türk edebiyatına kazandırmak-
tır. 
Çevirinin bu işlevleri yerine getirmesiyle ilgili ilk temeller, Tanzimat 
döneminde atılmıştır. Örneğin, Ahmet Mithad gibi önde gelen yazar çe-
virmenlerin çıkarttığı gazeteler ve yabancı yazından olduğu kadar klasik 
yapıtlardan  tefrika  halinde  yayınlanan  çeviriler  (Paker  1987:  1:  31-41), 
halkın kendisinin dışındaki dünya ile bağının kurularak kültür düzeyinin 
yükselmesine yol açmıştır. Üstelik, roman, öykü gibi yeni yazın türlerinin 
ortaya çıkmasıyla birlikte dilin olanaklarının zorlanması, düzyazı gelene-
ğinin  yerleşmesine  neden  olmuştur.  Dönemin  gazetelerinde  tefrika  ha-
linde yayınlanan bu yapıtların çoğu macera ya da polisiye türünde roman-
lar olup, Batı yazınsal geleneğinde “merkez” konumunda değil de,”çevre” 
konumunda  bulunmaktadır.  Gerçi,  Tanzimat  döneminde  de  bu  türün 
Batı’da  olduğu  gibi  “saygın  bir  konumda  olduğu  söylenemez.  Bununla 
birlikte, yenilik getirme potansiyeli açısından birincil derecede öneme sa-
hiptir. Bir başka deyişle, bu tür işlevselliği açısından merkezi tehdit edici 
güce sahiptir. Özetle, bu çevirilere “aşağı edebiyat” gözüyle bakılmasına 
karşılık, Tanzimat sonrası Türk edebiyatına koşuktan farklı bir yazın bi-

---

 
131 
çimi ve türü sokması, ya da Osmanlılar döneminde siyasal rejimin “say-
gın” konumda tuttuğu Divan Edebiyatını zorlaması bakımından, yazın ta-
rihimizde yenilikçi ve işlevsel bir rol oynadıkları yadsınamaz.  
“Çoğul dizge” kuramı açısından hangi dilden, ne tür çeviriler yapıldığı 
sorusunu irdelendiğinde ise, öncelikle hangi ülke yazınının ‘merkez’ ya 
da ‘saygın’ konumda olduğunun saptanması gerekir. Fransız edebiyatının 
batıda uzun bir süre “yüksek” ya da “merkez” edebiyat konumda bulun-
ması, Tanzimat sonrası çevirmenlerini de ister istemez etkilemiştir. Bun-
dan böyle, Fransızca'da “saygın görülen” yapıtlar çevrilmeye başlanmış-
tır.  Öte  yandan,  Cumhuriyet  öncesi  dönemde  İngilizce’den  gazetelerde 
tefrika halinde yayınlanan polisiye türü romanlar sayısal olarak daha fazla 
okuyucu kitlesine seslenmiştir.Bu durumda dil bilen, okumuş kesime ses-
lenen çevirmen her ne kadar Fransızca “saygın görülen” yapıtları kaynak 
odaklı bir yöntemle çevirmeye yönelse de, gerçekte hangi dizgenin baskın 
çıkacağına  okur  kitlesi  karar  verir.  Bu  durumda  merkez  konumundaki 
Fransız yazınından çeviriler, yerini zamanla İngilizce’den çevirilere bıra-
kır. Ne var ki, İngilizce’den çevirilerin sadece ülkemizde değil, bütün dün-
yada 20. yüzyılın başından itibaren yaygınlık kazanması bu kadar basit bir 
şekilde açıklanamaz. İngilizce’nin neredeyse en çok çeviri yapılan dil ol-
masının altında, sosyo-ekonomik nedenlerin yattığı yadsınamaz bir ger-
çektir. Özetle, Batıda çevresel konumda bulunan İngiliz yazınının bu türü, 
Türk yazın dizgesinde yenilikçi tür olarak işlevsel bir rol üstlenmiştir.