Biologiya 5 new indd

edurtm_uz
Viruslar  odamda  gripp,  gepatit,  ensefalit,  OITS  va  boshqa  kasal- 
liklarini  keltirib  chiqaradi.  Virusli  kasalliklarning  eng  keng  tarqalgan 
turi  gripp  b o ‘lib,  uning  dastlabki  belgilari  haroratning  ko ‘tarilishi, 
ishtahaning  pasayishi,  lanjlik,  umumiy  holsizlik  bilan  boshlanadi. 
Bunday  paytda  bemorga  ko‘ p  suyuqlik  ichirish  va  shifokorga  mu- 
rojaat  qilish  zarur  b o ‘ladi.
25

---

Q  edurtm_uz
1.  Tirik  organizmlar  qaysi  xususiyatlariga  ko‘ ra  bir-biriga  o‘x- 
shaydi?
2.  Bakteriyalar  dunyosiga  qanday  organizmlar  kiradi?
3.  Achitqi  zamburug‘ i  qaysi  dunyo  vakili  hisoblanadi?
4.  Fotosintez  nima?
5.  Hayvonot  dunyosi  qaysi  xususiyatlariga  ko‘ ra  farqlanadi?
6.  Viruslar  odamda  qanday  kasalliklarni  keltirib  chiqaradi?
Daftaringizga  quyidagi  jadvalni  chizib,  uni  to‘ ldiring.
Dunyo
Bakteriya-
lar
Zambu-
rug‘ lar
O‘simliklar
Hayvonot
Tirik  organizmlar- 
ga  xos  belgilar
Vakillari
6 - § .   B a k t e r i y a l a r   d u n y o s i
B a k te r iy a la rn in g   tu z ilis h i.  Bakteriyalar  ko ‘zga  ko‘ rinmas,  ki­
chik  organizmlar  b o ‘ lib,  ularni  mikroskop  yordamida  kuzatish  m um ­
kin.  Bakteriyalarni  mikrobiologiya  fani  o ‘ rganadi.  Mikrobiologiya
a 
b 
c
18-rasm .  Bakteriyani  laboratoriya  sharoitida  ko‘ paytirib  o‘ rganish; 
a -  bakteriyani  oziqa  muhitiga  ekish;  b -  Petri  idishchasida  bakteriyani 
o‘stirish;  c -  bakteriya  mikropreparatini  mikroskopda  ko‘ rish.
26

---

Q  edurtm_uz
laboratoriyalarida  bakteriyalarni  o ‘ rganish  quyidagi  ketma-ketlikda 
amalga  oshiriladi:  steril  sharoitda  Petri  idishchasidagi  oziqa  mu- 
hitiga  bakteriya  ekib,  ko ‘paytiriladi.  Bakteriya  tez  ko ‘ payib,  ko ‘zga 
ko‘ rinadigan  koloniya  hosil  qiladi.  Keyin  ulardan  mikropreparat 
tayyorlab,  mikroskopda  tekshiriladi  (18-rasm).
Tashqi  tuzilishiga  ko‘ ra  bakteriyalar quyidagi  guruhlarga  b o ‘ linad i:
•  sharsimon  -   kokk;
•  tayoqchasimon  -   batsilla;
•  buralgan  -   vibrion  va  spirilla  (19-rasm).
Bakteriyalar  ancha  sodda  tuzilgan.  Ularning  yadrosi  b o ‘ lmaydi, 
shunga  ko ‘ ra  prokariot  organizm  deyiladi.  Qulay  sharoitda,  ya’ ni 
oziqa  va  harorat  yetarli  b o ‘ lganda  bakteriyalar  har  2 0 -3 0   daqiqada 
b o ‘ linib  ko ‘payadi.  Bakteriyalar  noqulay  sharoitda  zichlashib,  qalin 
qobiq  bilan  o ‘ ralib  spora  hosil  qiladi.  Bakteriya  sporasi  + 1 4 0 oC  ... 
- 2 5 3 oC  ga  bardosh  bera  oladi.  Bakteriya  spora  holida  uzoq  yillar 
saqlanib  qolishi,  qulay  sharoit  kelishi  bilan  hayotini  davom  ettirishi 
mumkin.
B a k te riy a   tu r la r i. 
Bakteriyalarning  foydali  va  zararli  turla- 
ri  mavjud.  Foydali  bakteriyalarga  achituvchi  bakteriyalar,  tugunak 
bakteriyalar  va  chirituvchi  bakteriyalar  kiradi.
A c h itu v c h i  b a k te riy a la r d a n   sut-qatiq  mahsulotlari  olishda,  si­
los  bostirishda,  teri  oshlashda,  tuzlama  tayyorlashda  keng  foy- 
dalaniladi  (20-rasm).  Masalan,  qatiq  tayyorlashda  sutga  tom izg‘ i 
solinadi.  Tomizg‘ i  -   bu  sut  tarkibidagi  uglevodlarni  parchalab,  sut
1 
2 
3
19-rasm .  Bakteriyalarning  tashqi  tuzilishi:
1 -  kokk;  2 -  batsilla;  3 -  spirilla.
27

---