Biologiya 5 new indd

Respublika
 
Ta'lim Markazi
4.Tayyor  preparatni  buyum  stolchasiga  joylashtiring  va  qisqich 
bilan  qotiring.
5. Makrovintni  ohista  burab,  tubusni  pastga  tushiring.  Obyektiv 
preparatdan  4 - 5   mm  balandlikda  b o ‘ lishi  kerak.
6. Okulyarga  bitta  ko‘z  bilan  qarang,  lekin  ikkinchi  ko‘zingizni  yum- 
mang,  pirpiratmang.
7. Tubusni  makrovint  yordamida  ohista  ko‘taring.  Bu  jarayonni  tas- 
vir  hosil  b o ‘ lguncha  davom  ettiring.
8. Tasvirni  yanada  tiniqlashtirish  uchun  mikrovintdan  foydalaning.
9. Mikropreparat  dastlab  kichik  obyektivda,  keyin  katta  obyektivda 
kuzatiladi.
10. Mikroskopda  ko‘ rilgan  tasvirni  chizish  orqali  eslab  qolish  m u m ­
kin.  Shuning  uchun  ko‘ rgan  narsangizning  rasmini  daftaringizga  chi- 
zing.
11. Mikroskopni  ishlatib  b o ‘ lgach,  artib,  uni  kichik  obyektivga 
o ‘tkazing  va  qolipga  joylashtiring.
H u ja y r a   s h a k lla r i.   Hujayra  tiriklikning  eng  kichik  birligi  hisob- 
lanadi.  Har  q a n d a y  tirik  organizm   hujayralardan  tashkil  topgan. 
Hujayralar  vazifasi 
va  shakliga  k o ‘ ra  b ir-birida n  farqlan adi  (12- 
rasm).  Kislorod  tashishda  ishtirok  etuvchi  eritro tsitla r  ikki  to m o n i 
botiq  shaklda,  leykotsitlar  esa  soxta  o yo qlar  hosil  qilib  organizm - 
ni  m ikro b la rd a n   him oya  qiladi.  O ‘sim liklarda  barg  o g ‘ izchalarining
1 2 -ra s m .  Hujayra  shakllari:  1 —eritrotsitlar;  2 -   barg  o g ‘ izchasi; 
3-leykotsit;  4 -n e rv   hujayrasi.
4 - § .   H u j a y r a   -   t i r i k l i k n i n g   a s o s i
2 -B io lo g iy a ,  5
17

---

hujayrasi  loviyasimon  tuzilishga  ega.  Ular  suv  b u g ‘ latish  va  gazlar 
alm ashinuvida  ishtirok  etadi.  Refleks  hosil  qiluvchi  nerv  hujayra- 
larining  uzun  va  kalta  o ‘sim talari  mavjud.  Nerv  o ‘ simtalari  nerv 
im pulslarini  hujayradan  hujayraga  o ‘tkazib  beradi.
H u ja y r a n in g   t a r k i b i y   q is m la r i.   Hujayralar  i kki  g u ru h g a   b o ‘ linadi: 
1.  Proka riotla r  -   yadrosi  shakllanm agan  o rgan izm lar  b o ‘ lib,  ularga 
bakteriyalar  va  k o ‘ k-yashil  s u vo ‘tlar  kiradi.  2.  Eukariotlar  -   yadrosi 
yaxshi  shakllangan  o rgan izm lar  hisoblanadi,  ularga  z a m b u r u g ‘ lar, 
o ‘sim liklar  va  hayvonlar  misol  b o ‘ ladi.
Har  qa nda y  eu kario t  hujayra  uchta  asosiy  tarkibiy  qism dan 
iborat:
1)  sitop lazm a tik  m e m b ra n a   -   hujayrani  tashqi  to m o n d a n   o ‘ rab 
him oya  qiladi.  Hujayra  uchun  kerakli  b o ‘ lgan  m o dda larn i  tanlab 
o ‘tkazadi.
2)  sito p la z m a   -   hu jayra ning  ichki  suyuqligi.  Uning  ta rk ib id a  
turli  vazifalarni  b a jaru vchi  o rg a n o id la r  mavjud.  S ito p la zm a d a g i 
har  bir  o rg a n o id   o ‘z  vazifasiga  ega.  Ular  bu  vazifani  q a t’ iy  qo- 
nuniyat  a so sida  bajaradi.  B iror  o rg a n o id n in g   ishlam asligi  t o ‘ qim a 
va  o rg a n la r  ishining  buzilishiga  va  o rg a n iz m n in g   kasallanishiga 
olib  keladi.
3)  yadro  -   hujayraning  eng  muhim  qism i  b o ‘ lib,  irsiy  axborotni 
saqlaydi,  nasldan  naslga  o ‘tishini  ta ’ minlaydi  va  m o d d a la r  alma- 
shinuvini  boshqaradi.
O ‘ s im lik   va  h a y v o n   h u ja y r a la r in in g   o ‘ x s h a s h lig i  va  f a r q l a -  
ri.  O ‘simlik  va  hayvon  hujayralari  m e m bra na ,  sitoplazm a  va  yadro- 
ga  egaligi  bilan  b ir-b irig a   o ‘xshaydi.  Ular  quyidagi  be lgilariga  k o ‘ ra 
o ‘zaro  farq  qiladi.
1.  Faqat  o ‘ simlik  hujayralari  uchun  xos  belgilar:
•  sitop lazm a tik  m e m b ra n a   ustida  sellyuloza  qo biq n in g   m avjud-
ligi;
•  plastidaga  ega  b o ‘ lishi;
•  shira  t o ‘ plovchi  vakuolaning  b o ‘ lishi  va  kattalashib  borishi.
Sellyuloza  qobiq  o ‘ sim likka  m u sta h ka m lik  beradi  va  tayanch
vazifasini  bajaradi.  Plastidalar  faq at  o ‘ simlik  hujayrasiga  xos  o r ­
ganoid  b o ‘ lib,  ularning  uch  xil  turi  mavjud:  xloro plast  (yashil)  -
edurtm_uz
18

---

Q e d u rtm jjz