O’zbekistоn respublikasi оliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi

2-§. Qotishmalarning holat diagrammalari va ularning tuzilishi 
Qotishmalar 
tarkibidagi 
element 
(komponent) 
larining 
xili 
konsentratsiyasi  va  temperaturasi  o‘zgarganda  fazalarining  qanday  holatda 
bo‘lishini  ko‘rsatuvchi  diagramma  shu  qotishmaning  holat  diagrammasi 
deyiladi. 
Qotishmalarning holat diagrammasi uning ayni sharoitda eng kichik erkin 
energiyali  barqaror  fazalar  holatini  ko‘rsatgani  uchun  bu  diagramma 
qotishmaning 
muvozanat 
diagrammasi 
deb 
ham 
ataladi. 
Demak, 
qotishmalarning  holat  diagrammasidan  kristallanish  davrida  fazalarning  hamda 
ularga ko‘ra xossalarining o‘zgarishi kuzatiladi. Shuning uchun qotishmalarning 
holat diagrammalarining amaliy ahamiyati g‘oyat katta. 
Ma’lumki, qotishmalar tarkibiga kiruvchi komponentlar ortishi bilan holat 
diagrammalarining  tuzilishi  murakkab-  lashadi. Eng  oddiy  holat  diagrammalari 
ikki  komponentli  qotishmalarga  xos  bo‘lgani  uchun  shu  qotishmalarning  holat 
diagrammasini ko‘rib chiqish bilan kifoyalanamiz. 
Amalda  aniq  qotishmalarning  holat  diagrammasini  tuzish  uchun 
komponentlarini  va  aniq  tarkibli  qotishmalarini  olib,  ularni  o‘tga  chidamli 

---

46 
 
materiallardan  yasalgan  idishga  kiritib,  pechda  suyultirilib,  asta-sekin  sovitib 
boriladi.  Bunda  ularning  kristallana  boshlashi  va  tugashi  temperaturalarining 
o‘zgarishi  termo-elektrik  pirometr,  strukturasi  esa  maxsus  metallografik 
mikroskop  yordamida  kuzatib,  olingan  materiallar  asosida  holat  diagrammasi 
tuziladi. 
 
18-rasm
. Pb-Sb qotishmalari holat diagrammasining tuzilishi. 
Masalan, Pb-Sb qotishmasining holat diagram-masini tuzish uchun avvalo 
Pb  va  Sb  larni  va  turli  konsentratsiyali  qotishmalarini  olib,  ularning  kritik 
temperaturalarini  aniqlaymiz.  Aniqlangan  materiallar  asosida  har  biri  uchun 
sovitish  egri  chiziqlari  chizilib,  koordinatalar  tizimining  ordinata  o‘qi  bo‘ylab 
ularning  kritik  temperaturalarining,  abssissa  o‘qi  bo‘ylab  konsentratsiyalarini 
qo‘yib,  qotishmalarning  kristallana  boshlanish  temperaturalarini  va  kristalla- 
nishning tugash temperaturalarini o‘z konsentratsiyalariga o‘tkazib, ular o‘zaro 
tutashtirilsa, qotishmaning holat diagrammasi tuziladi (18-rasm). 
Shuni qayd etish joizki, qotishma tarkibiga kiruvchi komponentlar suyuq 
holatda bir-birida to‘la erib, kristallanish jarayonida bir-biriga tortilmay, har biri 
mustaqil  kristallar  hosil  qilsa,  19-rasm,  a  dagidek,  agar  suyuq  ham,  qattiq 
holatda  ham  bir-birida  istalgan  miqdorda  erib  kimyoviy  birikma  hosil  qilmasa, 
26-rasm,  b  dagidek,  agar  qotishma  tarkibiga  kiruvchi  komponentlar  suyuq 
holatda  bir-  birida  to‘la  erib,  qattiq  holatda  ma’lum  miqdordagina  eriy  olsa, 
bunday  qotishmalar  qattiq  holatida  komponentlari  cheklangan  miqdorda 
eriydigan qotishmalar. 
19-rasm, d dagidek, agar qotishma tarkibiga kiruvchi komponentlar suyuq 
holatda  bir-birida  erib,  qattiq  holatda  barqaror  kimyoviy  birikma  hosil  qilsa, 
ularni  AnVm  tipidagi  oddiy  formula  bilan  ifodalash  mumkin,  ular  26-rasm,  e 
dagidek, holat diagramma hosil bo‘ladi. 

---

47 
 
 
19-rasm.
 Qotishmalarning xarakterli holat diagrammalari va xossalarining 
o‘zgarishi: a - mexanik aralashma; b - eruvchanligi cheklanmagan qattiq eritma; 
d - eruvchanligi cheklangan qattiq eritma; e – kimyoviy eritma.