Texnologiyasi

3-§.    Shag‘al ishlab chiqarish texnologiyasi 
Shag‘al 
Shag‘al  deb,  yirikligi  5mm  dan  (ba’zida  3  mm)  70mm  (ba’zida  undan  ham 
yuqori) gacha tog‘ jinsi tosh bo‘laklariga aytiladi. 
Dengiz qirg‘oqlarida va daryo havzalarida mavjud shag‘al donalari o‘ta silliq 
yuzali  bo‘lib,  tuxumsimon  yoki  oval  disk  shaklida  bo‘ladi,  betonda  sement  toshi 
bilan yomon bog‘lanadi. SHu sababli, shag‘al tosh mustahkamlik chegarasi 30MPa 
dan  ortiq  bo‘lmagan  betonlarda  qo‘llanadi.  SHag‘alning  yirik  fraksiyalari  chaqiq 
tosh olish uchun maydalashda ishlatiladi. 
Beton  tayyorlashda  alohida  miqdorlangan  holda  shag‘alning  quyidagi 
fraksiyalari ishlatiladi: 5-10; 10-20; 20-40 va 40-70 mm. Bundan tashqari shag‘al 
fraksiyasi  3-10  mm,  gidrotexnik  betonlar  uchun  esa  40  -  80  va  80  -  120mm 
qo‘llash standart bo‘yicha ruxsat etiladi. 
 
A, % massa bo‘yicha 
0,5% 
 
           Dkichik 
0,5(Dkichik+Dkatta)  Dkatta  1,25Dkatta 
Rasm-3.1. SHag‘al(chaqiq tosh)ning donadorlik tarkibining grafigi: tekis 
chiziqlar bitta fraksiyali to‘ldiruvchilar uchun; uzuq-yuluq chiziq – 5(3)-20 mm 
fraksiyali aralashma uchun. 

---

70 
 
Shag‘al  fraksiyasining  donadorlik tarkibi rasm-4.1  da ko‘rsatilgan  chegarada 
bo‘lishi  kerak.  Ba’zi  holatlarda  shag‘alga  o‘ta  muhim  talab  qo‘yiladi.  Masalan, 
shag‘al  fraksiyasi  tarkibida  5(3)  mm  eng  kichik  donalar  miqdori  5%  dan 
oshmasligi  kerak  yoki  yupqa  devorli  konstruksiyalar  qo‘llaniladigan  beton 
tarkibida  eng  katta  ruxsat  etilgan  shag‘al  donalari  miqdori  umumiy  fraksiya 
massasi bo‘yicha 5% dan oshmasligi kerak. 
Standartga ko‘ra maydalanish ko‘rsatkichi bo‘yicha shag‘alning tog‘ jinslarini 
siqilishdagi  mustahkamligi  intervaliga  mos  keluvchi  (jadval-3.1)  taxminiy 
quyidagi markalari nazarda tutiladi. 
SHag‘alning maydalanish bo‘yicha mustahkamligiga ko‘ra markasi 
3.1-jadval 
Ko‘rsatkichl
ar nomlanishi 
 
SHag‘alning markasi 
Dr- 8 
Dr-12 
Dr-16 
Dr-24 
Maydalanish 
ko‘rsatkichi,% 
Siqilishga 
mustahkamlik 
chegarasi, MPa 
 
8 gacha 
 
100dan ko‘p 
 
8 – 12 
 
80 - 100 
 
12 – 16 
 
60 - 80 
 
16 – 24 
 
40 - 60 
 
SHag‘al tosh standart talabiga ko‘ra quyidagilarga javob berishi kerak: Dr8 - 
siqilishdagi  mustaxkamligi  40MPa  va  yuqori  betonlarda  ishlatiladi;  Dr12  - 
siqilishdagi mustaxkamligi 30 MPa dan 40MPa gacha betonlarda; 
Dr16 - siqilishdagi mustaxkamligi 30MPa gacha betonlarda qullaniladi. 
SHag‘al tarkibidagi bo‘sh jins donalari o‘rtacha namunani vizual baholash va 
donalar mustahkamligini bolg‘a bilan engil urib yoki donalar qattiqligi po‘lat nina 
(otqindi va metamorfik tog‘ jinslari) yoki alyumin (cho‘kindi karbonat jinslar) nina 
yordamida  tirnash  orqali  aniqlanadi.  Nina  bo‘sh  donalar  sirtida  chiziq  qoldiradi, 
mustahkamining sirtida esa chiziq qoldirmaydi. 

---

71 
 
SHag‘al  namunasidan  olingan  bo‘sh  jinslar  donalari  ajratiladi  va  umumiy 
massadagi ulushi aniqlanadi (%): 
X
bo‘sh
 = (m
bo‘sh
/m )*100% 
bu erda: 
m
bo‘sh
- bo‘sh jinslar donalarining massasi, kg 
     m
- shag‘al namunasining umumiy massasi, kg 
Yirik  to‘ldiruvchi  tarkibida  bo‘sh  jinslarni  aniqlashda  mexanik  indikator 
qo‘llash mumkin, u esa har bir dona bo‘lagi zo‘riqishini belgilab beradi. SHag‘alda 
bo‘sh  jins  donalari  miqdori  Dr8,  Dr12  va  Dr16  markalar  uchun  10%  gacha  va 
Dr24 markali shag‘al uchun 15% gacha ruxsat etiladi. 
O‘zRST  8267-93  “Qurilish  ishlari  uchun  zich  tog‘  jinsli  chaqiq  tosh  va 
shag‘al”  bo‘yicha  shag‘alning  markalari  quyidagilardan  kam  bo‘lmasligi  kerak: 
Dr8-siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 40 MPa va undan yuqori betonlar uchun; 
Dr12-siqilishdagi  mustahkamlik  chegarasi  30  MPa  dan  40  MPa  gacha  betonlar 
uchun;  Dr16-siqilishdagi  mustahkamlik  chegarasi  30  MPa  dan  kichik  betonlar 
uchun  qo‘llaniladi.  Og‘ir  beton  uchun  Dr12  markali  shag‘alni  qo‘llash  tavsiya 
etilmaydi. 
Shag‘al tarkibida plastinkasimon va ninasimon shakldagi (qachonki donaning 
bir o‘lchami ikkinchidan 3 marta va undan katta bo‘lsa) donalar miqdori 35% dan 
oshmasligi kerak. 
Shag‘al  tarkibida  yuviluvchi  chang,  loysimon  va  gilsimon  bo‘laklar  miqdori 
1% dan oshmasligi kerak. Ayniqsa shag‘al donasiga yopishgan gil miqdori 0,25% 
dan oshmasligi kerak. 
Shag‘al  tarkibida  kolorimetrik  namuna  bo‘yicha  aniqlangan  organik 
qo‘shimchalar  miqdori  qumda  keltirilgan  singari  chegaralanadi.  Bu  tarkibda 
mavjud  ruda  minerallari,  sulfid bog‘lamalar,  kremnezemning  amorf turlariga xam 
taaluqlidir.