Texnologiyasi

Shag‘alni qazib olish va fraksiyalarga ajratish. 
Shag‘al  asosan  qum-shag‘al  konlarni  qayta  ishlashda  olinadi.  Qum-shag‘alli 
aralashmada shag‘alning massa ulushi o‘rtacha 30-40% ni tashkil etadi. 

---

72 
 
Qum-shag‘alli  konlarni  qayta  ishlashda  qum  alohida  va  shag‘al  standart 
fraksiyalarga ko‘ra donalari yirikligi bo‘yicha alohida ajratiladi. 
Xozirgi  vaqtda  qazib  olinayotgan  qum-shag‘alli  aralashmalar  hamma  vaqt 
ham  navlarga  ajratilmaydi.  Ularni  bevosita  beton  tayyorlashda  ishlatiladi.  Bu 
qulay,  arzon  va  ba’zan  maqsadga  muvofiq  bo‘lib,  bunda  qum-shag‘alli 
aralashmaning donadorlik tarkibi beton uchun optimalga yaqin bo‘lishi shart. 
Qum-shag‘alli  aralashmalarni  navlarga  ajratishda  katta  ko‘zli  g‘alvirlar 
ishlatiladi  va  sochiluvchan  aralashmaning  donalari  yirikligi  bo‘yicha  ajratish 
jarayonini esa 
elash 
deyiladi. 
Elash  bevosita  aralashmani  katta  ko‘zli  g‘alvir  bo‘yicha  harakatlanishidan 
bajariladi.  Ba’zan  bu  elaklar  burchak  ostida  o‘rnatiladi,  bunda  aralashma  tabiiy 
qiyalik  burchagidan  katta  bo‘ladi.  Bu  holatda  aralashma  o‘z  og‘irligi  bo‘yicha 
harakatlanadi. 
Bunday g‘alvirlarni harakatlanmaydigan deyiladi. Ko‘pincha harakatlanuvchi 
g‘alvirlar ishlatiladi, unda navlarga ajratish jarayoni jadal ketadi. 
Katta  ko‘zli  g‘alvirlarning  elash  yuzasi  kolosnikli,  shtampalangan  quyilma 
yoki  chetanli  bo‘lishi  mumkin.  Kelosnikli  katta  ko‘zli  g‘alvirlar  alohida  kolosnik 
elementlaridan  yig‘iladi,  bu  maxsus  profilli  sterjinlardan  iborat  bo‘lib,  navlarga 
ajratilayotgan aralashma kolosniklar orsidagi  yoriqdan tushadi. 
Shtampalangan  quyilma  panjara  listli  po‘latdan  aylana  yoki  yoriqsimon 
tirqishlardan iborat holatda tayyorlanadi. 
Elash  yuzasining  asosiy  parametri  bu  kesimga  yoki  tirqishlar  yuzasining 
g‘alvirning yoki panjaraning yuzasi nisbatiga bog‘liq. 
G‘alvirlardagi  va  panjaradagi  teshiklarnig  o‘lchamlari  shu  holatda 
hisoblanadiki, bunda aralashmadagi zarur olinadigan donalar ulardan erkin o‘tishi 
kerak,  bu  esa  panjaraning  qiyaligi,  qalinligi  va  donalarning  panjarada 
harakatlanishi tezligiga bog‘liq. 
Standartda bu holatlar bo‘yicha yo‘l qo‘yilgan: qumda 5% yoki 10% shag‘al 
bo‘lishi,  shag‘alda  esa  10%  gacha  qum  bo‘lishi  ruxsat  etilgan.  Amaliyotda  bu 
chegaralar hamma vaqt ham saqlanmaydi. 

---

73 
 
Shag‘alni navlarga ajratishda turli konstruksiyali qo‘zg‘aluvchan katta ko‘zli 
g‘alvirlar ishlatiladi. 
Yassi  katta  ko‘zli  g‘alvirlar  eng  ko‘p  qo‘llanilib,  harakatlanish  xarakteriga 
ko‘ra ikkita guruhga bo‘linadi: chayqaluvchan va tebranuvchan. 
Chayqaluvchan  g‘alvirlar  shunisi  bilan  farqlanadiki,  undagi  panjara 
haraktlanuvchi  krivoship  mexanizmi  bilan  qattiq  kinematik  bog‘lanishi  orqali 
harakatga keladi. Rasm-4.2, a da aylanma chayqaluvchi g‘alvir sxemasi keltirilgan. 
Bunday g‘alvirlarni giratsion deb ataladi. 
Tebranuvchan,  ba’zida  inersion  deb  nomlanadigan  g‘alvirlar  ularda 
joylashgan tebratgich-debalansli val (rasm-3.2, b) harakatlanishidan tebranadi. 
 
 
Rasm-3.2. YAssi harakatlanuvchi katta ko‘zli g‘alvirning sxemasi: a-gratsion; 
b-inersion 
 
Panjaraning  tebranish  amplitudasi  va  nuqta  sahnasi  debalanslar  inersiya 
kuchiga,  shu  bilan  birga  prujina  elastikligiga,  g‘alvirning  massasiga  va  uni 
materiallar bilan yuklash darajasiga bog‘liq. 

---

74 
 
 
 
Rasm-3.3. Baraban tipidagi g‘alvirning sxemasi 
 
Qurilishda  yassi  g‘alvirlardan  tashqari,  baraban  tipidagi  g‘alvirlar  ishlatiladi 
(rasm-3.3),  ularda  materiallarni  navlarga  ajratish  nisbatan  sekin  qiya  o‘q  atrofida 
silindr panjaraning bir tekisda aylanishidan bajariladi. 
Baraban tipidagi g‘alvirlar turli o‘lchamdagi tirqishlardan iborat seksiyalardan 
iborat bo‘lib, material mayda ko‘zli panjaradan yirikka qarab harakatlanadi, rasm-
3.3  da  ko‘rsatilgan.  Ba’zida  ikki  yoki  uchta  panjaradan  iborat  biri-ikkinchisida 
joylashgan  baraban  tipidagi  g‘alvirlar  ishlatiladi.  Bunda  yassi  g‘alvirlardagi  kabi 
navlarga ajratish yirikdan maydaga qarab bajariladi. 
Yirik  ko‘zli  g‘alvirlarning  ishlashini  baholashda  elashning  sifat  koeffitsienti 
kiritiladi (%), elashning samaradorligi ham deb ataladi: 
E = (b/a)*100 = (100/a)*(a-s)/(100-s)*100 
bu erda: 
v
-quyi  sinfning  chiqishi,  butun  material  massasi  bo‘yicha 
(masalan, qum -   shag‘alli aralashmadan qumning chiqishi); 
a
- foydalanilgan material tarkibida mayda fraksiyaning massa    ulushi (qum-
shag‘alli aralashmada qumning miqdori),%; 
s- 
yuqori sinfdagi mayda fraksiyaning ifloslanishi (shag‘alda qumning massa 
ulushi),%. 
Agar 
s- 
kattaligi 5% dan oshmasa, u holda elashning samaradorligi, masalan 
a
=60% da quyidagidan kam bo‘lmasligi kerak: 
E = (100/60) * (60-5)/(100-5) * 100 = 96.5

---

75 
 
  
Agar 
s
=10% bo‘lsa, u holda elashning samaradorligi 
E
=93% bo‘ladi. 
Bir martali elashda 
E
-kattaligi, tajriba ma’lumotlariga ko‘ra, baraban tipidagi 
g‘alvirlar  uchun-60%  gacha,  chayqaluvchi  g‘alvirlar  uchun-90%  gacha, 
tebranuvchi g‘alvirlar uchun -98% gacha. 
Aralashmani  g‘alvirda  suv  bilan  yuvganda  ho‘l  elashning  samaradorligi 
oshadi.  Bu  holatda  shag‘al  pastki  sinf  bilan  birga  yuvilgan  qo‘shimchalardan 
tozalanadi. 
Titranuvchan  katta  ko‘zli  g‘alvirlarning  mahsuldorligi  (m
3
/soat)  quyidagi 
formuladan aniqlanadi: 
Q=cF·q·l·m·n·o·p 
,   
bu erda: 
c
-  elak  yuzasidan  foydalanish  koeffitsienti;  yuqori  elak  uchun  c  =1;0,85  va 
g‘alvirni material yuklaganda eni 70 dan katta va 65% dan kichkina mos keluvchi 
pastki elak uchun -c
 
=0,8 va 0,7; 
F
-elakning ishchi yuzasi, m², g‘alvir turlari GIS- 62, GIS- 52 ,GIS- 42 uchun 
9,7,5 qabul qilinadi, GIT-41 uchun 
F
=4,5; 
q
-  kvadrat  ko‘zli  1m²  elakning  solishtirma  hajmiy  mahsuldorligi,  m
3
 
(m²·soat); metall elak ko‘zi o‘lchami 3,5,10,20,40,80 va 100 mm uchun mos holda 
q
=7,11,19,28,38,58va 63; 
R, l, m, n, o, p 
–tuzatma koeffitsientlar; 
R 
va 
l
- elak ko‘zidan katta va yarmidan kichigiga mos keluvchi o‘lchamdagi 
donalarning miqdorini hisobga oladi; 
R
=0,6-2,0  bo‘lib,  20  dan  90%  gacha  tarkibda  0,2  interval  bo‘yicha  har  10% 
dan so‘ng; 
l
=0,94;  0,97;  1,0;  10,  20,  25%  uchun  va 
l
=1,03;  1,09;  1,18;  1,32;  1,55  ;2,0; 
3,36- 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90% uchun; 
m-
elakning  samaradorligi-
E
ga  bog‘liq  bo‘lib: 
n
=1,0  va  1,25-  maydalangan 
material  va  qum-shag‘alli  aralashma  uchun;  0=1,0  va  0,75....0,9-quruq  va  nam 
materialga mos keladi; 

---

76 
 
R
=1,25  –  1,4  suvda  elashda  elak  o‘lchami  25mm  dan  kichik  uchun,  boshqa 
holatda quruq va ho‘l elash uchun 
R
=1. 
 
Rasm-3.4. Konussimon g‘alvir: 
1-qumli-loyqa  suvni  yo‘naltiruvchi  pattrubka;  2-shag‘alni  yo‘naltiruvchi 
patrubka;  3-korpusning  konussimon  qismi;  4-konussimon  panjara;  5-  korpusning 
silindrsimon qismi; 6-qopqoq 
 
Qum-shag‘alli  aralashmani  gidromexanizatsiyalashgan  usulda  qazib  olishda 
suvli  aralashma  konussimon  suvli  g‘alvirda  qum  va  shag‘alga  ajratiladi. 
Konussimon g‘alvir (rasm-5.4) ichida konussimon panjara o‘rnatilgan bo‘lib, 2,5-5 
m/s tezlikda suvli aralashma tangensial holatda uzatib turiladi. Qumli- loyqa suv va 
shag‘alni ajratish suvli aralashmaning tepa qavatida bosim va markazdan qochma 
kuchlar ta’sirida bajariladi. 
Korpusning  silindrik  qismi  ichki  diametri  1,1-3m  bo‘lganda  g‘alvirning 
o‘rtacha mahsuldorligi 20-400 m
3
/soat ni tashkil etadi, qattiq mahsulot (shag‘al) va 
suvli  aralashma  (qumning  suvli  aralashmasi)ga  mos  keladi.  So‘ngra  gidravlik 
klassifikatorlarga  yuboriladi,  shag‘alni  donalar  yirikligi  bo‘yicha  fraksiyalarga 
ajratiladi. 

---

77