2 – savol bayoni.
Iqtisodiyot va uning alohida tarmoqlari tarkibi mamlakat
iqtisodiyotini rivojlanishining asosini tashkil etadi. Iqtisodiyot va uning alohida
tarmoqlarida iqtisodiy vaziyatni aniq tasavvur qilish, uning kelajakdagi rivojlanish
istiqbollarini hisobga olish muhim iqtisodiyijtimoiy ahamiyatga ega.
Real sektor iqtisodiyoti tarkibi – bu milliy iqtisodiyotdagi tovar va xizmatlar
ko‘rsatuvchi turli tarmoq va sohalar yig‘indisidan iborat bo‘lib, ular o‘zaro aloqada
va bog‘liqlikda iqtisodiy faoliyatda bo‘ladilar. Real sektor iqtisodiyoti ichki va tashqi
bozorga ne’matlar ishlab chiqaruvchi, zamon va bozor talabidagi o‘zgarishlarga
nisbatan moslanuvchan iqtisodiy subyektlar faoliyati yig‘indisidan iboratdir.
Iqtisodiyotni real sektoriga mahsulot ishlab chiqarish bilan, nomoddiy boylik yaratish
va xizmat ko‘rsatish sohalari ham kiritiladi. XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab
real sektor infratuzilmasida katta o‘zgarishlar ro‘y berdi.
Mamlakat milliy iqtisodiyoti moddiy ishlab chiqarish sohalari va bozor xizmat
ko‘rsatish sohalaridan tarkib topadi. Iqtisodiyotning real sektoriga quyidagi moddiy
va nomoddiy boyliklar yaratish hamda xizmatlar ko‘rsatish sohalari kiradi:
- sanoat;
- qishloq xo‘jaligi;
- qurilish; - transport va aloqa;
- boshqa xizmat ko‘rsatish sohalari.
101
Xizmatlar sohasi iqtisodiyotning muhim sohalaridan biri hisoblanadi va
iqtisodiyotning barcha sohalariga sezilarli ta’sir qiladi. Xizmatlar sohasi – bu bir
tomondan aholiga ko‘rsatiladigan xizmatlarining assortimenti bo‘lsa, ikkinchi
tomondan tashkilotlar va yakka ijrochilar majmuasi bo‘lib, ular xizmat ko‘rsatish
faoliyati doirasida iste’molchilarga moddiy va ijtimoiy-madaniy xizmatlarni
ko‘rsatishadi. Xizmatlar sohasi tarkibida yetakchi o‘rinlarni transport xizmatlari,
aloqa va axborotlashtirish xizmatlari, savdo xizmatlari, mehmonxona va turistik-
ekskursiya xizmatlari egallaydi. Bulardan tashqari xizmat ko‘rsatish sohasi tarkibiga
kommunal xizmatlar, maishiy xizmatlar, avtomobillarni ta’mirlash xizmatlari, tibbiy
xizmatlar va boshqa xizmatlar ham kiradi. Shuningdek xizmat ko‘rsatish sohasi
tarkibida bank, moliya va sug‘urta xizmatlari ham salmoqli o‘rin egallaydi, lekin ular
iqtisodiyotning moliyaviy sektoriga taalluqlidir.
Makroiqtisodiyotning real sektorida turli tovarlar va xizmatlarni ishlab
chiqarish, taqsimlash, sotish va iste’mol qilish yuz bersa, moliyaviy sektorda
iqtisodiy sub’ektlarning talab va taklifni shakllantiruvchi pulga oid o‘zaro
munosabatlari amalga oshiriladi. Moddiy tovar ta’minoti hamda bozor
sub’ektlarining bozor tizimi rivojlanishi uchun sharoitlar yaratuvchi iqtisodiy o‘zaro
munosabatlari yig‘indisini o‘z ichiga oluvchi tizim real sektor infratuzilmasi deb
nomlanadi. Uning tarkibiga, birinchidan, ishlab chiqarish infratuzilmasi moddiy
mahsulotni ishlab chiqarish va sotish bilan shug‘ullanuvchi korxonalar va
kompaniyalar birlashtiriladi. Bunga sanoat, transport, savdo, telekommunikatsiya,
marketing kampaniyalari kiradi. Ikkinchidan, noishlab chiqarish infratuzilmasi –
moddiy mahsulot ishlab chiqarmaydigan va haridor bilan sotuvchi o‘rtasidagi o‘zaro
munosabatlar shakllanishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatmaydigan tashkilotlardan
iborat. Ular o‘z ichiga tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishga ta’sir ko‘rsatuvchi
yangi g‘oyalar, asbob-uskunalar, texnologiyalarning rivojlanishiga yordam beruvchi
ilmiy tashkilotlar va kompaniyalar, qonunlar va normativ hujjatlarni qabul qilish
yordamida o‘zaro munosabatlarning shakllanishini tartibga soluvchi davlat
tuzilmalari, turli xizmatlar ko‘rsatuvchi, tovarlarga bo‘lgan talabni yuzaga keltiruvchi
va haridor bilan sotuvchining aloqalarini o‘rnatuvchi ijtimoiy tashkilotlar (sog‘liqni
saqlash, madaniyat, ta’lim)ni qamrab olgan.
Real sektorning tarmoq infratuzilmasi o‘zaro bog‘langan bo‘lib, ko‘pincha
o‘zaro kesishadi va bir-birini almashtiradi. Real sektor tarmoqlariga
elektroenergetika, oziq-ovqat sanoati, neft va gaz sanoati, qurilish materiallari sanoati
va qurilish sohasi, qora metallurgiya, rangli metallurgiya, kimyo sanoati, neft-kimyo
sanoati, agrar sanoat majmuasi, ko‘mir sanoati, yog‘och sanoati, yuk tashish va ishlab
chiqarish aloqasi, yo‘lovchi tashish va noishlab chiqarish aloqasi, mashinasozlik va
metallga ishlov berish, sog‘liqni saqlash, madaniyat, san’at, ta’lim, turizm, uy-joy
kommunal xo‘jaligi, maishiy xizmat ko‘rsatish, fan va ilmiy xizmat ko‘rsatish, yengil
sanoat, boshqa sanoat tarmoqlari, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish sohasining
boshqa tarmoqlari kiradi.
Ular yalpi milliy mahsulot, yalpi ichki mahsulot, sof iqtisodiy farovonlik, ya’ni
aholi turmushining sifatini namoyish etuvchi, atrof muhitning holatini tavsiflovchi
ko‘rsatkichlar, milliy boylik – avvalgi va hozirgi avlod mehnati bilan ishlab
chiqarilgan (ijtimoiy boylik) va resurslarni takror ishlab chiqarish jarayonida
qo‘llanilgan (tabiiy boylik), muayyan vaqt mobaynida umumiy foydalaniladigan
moddiy va nomoddiy ne’matlarning umumiy hajmidan iborat.
102
Iqtisodiyotning real sektorini tartibga solish sohasida davlat sanoat va tarkibiy
o‘zgartirishlar siyosatini amalga oshirishga xizmat qiladi. Tarkibiy o‘zgartirishlar
siyosati – davlatning iqtisodiyotni o‘zgarib turuvchi bozor sharoitlariga
moslashtirishda ishtirok etishi jarayonini o‘zida namoyon etadi. Davlatning vazifasi
iqtisodiyotning muayyan tarkibiy qismlari (tarmoqlar va sektorlar, korxonalar,
faoliyat yo‘nalishlari, iqtisodiy hududlar)ni qo‘llab-quvvatlash va yuzaga keladigan
harajatlarni bartaraf etishdan iborat. Umumiy tarzda aytganda, iqtisodiyotimizning
real sektori – bu iqtisodiyotning asosiy moddiy ne’matlar yaratuvchi qismidir.
Mazkur sektorning barqaror o‘sish tendensiyalari, raqobatbardoshligining ijobiy
tomonga o‘zgarib borayotganligi va real sektor manfaatlarining moliyaviy sektor
manfaatlari bilan muvofiqligi iqtisodiy rivojlanishga sezilarli darajada ta’sir
ko‘rsatmoqda.
Real sektordagi korxonalarni rivojlantirish hamda ular o‘rtasida raqobat
muhitini shakllantirish, mamlakat yalpi ichki mahsuloti hajmini o‘sishida real sektor
korxonalarining o‘ziga xos o‘ringa egaligi, ularning raqobatbardosh va sifatli
mahsulotlar ishlab chiqarishga bo‘lgan intilishlarini yanada oshirdi. Bunda esa
bevosita real sektor korxonalarini tubdan qayta tashkil etish va rivojlantirishning
tashkiliy, iqtisodiy va huquqiy mexanizmlarini takomillashtirish asosida real sektor
korxonalarida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni raqobatbardosh va sifatli
mahsulotlar ishlab chiqarishga bo‘lgan mas’uliyatni o‘z zimmalariga olishni yuklab
qo‘ydi. Dastlabki ma’lumotlarga ko‘ra, 2019 yilning yanvar-martida O‘zbekiston
Respublikasi yalpi ichki mahsuloti (YAIM) hajmi joriy narxlarda 91 097,7 mlrd.
So‘mni tashkil etdi va 2018 yilning yanvar-marti bilan taqqoslaganda 5,3 foizga
o‘sdi. YAIM deflyatori indeksi 2018 yilning yanvarmartidagi narxlarga nisbatan
120,4 foizni tashkil etdi. Aholi jon boshiga hisoblangan YAIM 2 734,4 ming so‘mni
tashkil etdi va bu ko‘rsatkich o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 3,4 foizga
yuqoridir.
Iqtisodiy o‘sish sur’ati iqtisodiyotning asosiy tarmoqlarida kuzatilgan ijobiy
dinamika bilan bog‘liqdir. Iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida yaratilgan yalpi
qo‘shilgan qiymat (keyingi o‘rinlarda YAQQ) hajmi YAIM umumiy hajmining 88,7
foizini tashkil etdi va 5,2 foizga o‘sdi (YAIM mutloq o‘sishiga ta’siri 4,5 foiz punktni
tashkil etdi). Mahsulotlarga sof soliqlarning YAIM tarkibidagi ulushi 11,3 foizni
tashkil etdi va 5,8 foiz darajasida o‘sish qayd etildi (YAIM mutloq o‘sishiga ta’siri
0,8 f.p.). YAIM o‘sish sur’atiga xizmatlar sohasi eng katta ta’sir ko‘rsatdi (2,0 f.p.)
va bu soha o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 5,0 foizga o‘sdi. Shundan, savdo
xizmatlari (avtotransport vositalarini ta’mirlash xizmatlarini qo‘shgan holda) 4,2
foizga, yashash va ovqatlanish bo‘yicha xizmatlar 3,7 foizga, tashish va saqlash 4,6
foizga, axborot va aloqa 2,7 foizga va boshqa xizmatlar 5,7 foizga o‘sdi.
Sanoat tarmog‘ining qo‘shilgan qiymatida 6,8 foizlik o‘sish qayd etildi. Sanoat
ishlab chiqarishining YAIM mutloq o‘sish sur’atiga ijobiy ta’siri 1,8 f.p. darajasida
baholandi. Sanoat tarmog‘idagi ijobiy dinamika tog‘-kon sanoati va ochiq konlarni
ishlash tarmog‘i qo‘shilgan qiymatining 4,8 foizga, ishlab chiqaradigan (qayta
ishlash) sanoat tarmog‘i qo‘shilgan qiymatining 7,6 foizga va boshqa sanoat
tarmoqlarining 5,5 foizga o‘sishi hisobiga ta’minlandi. O‘tgan yilning mos davri
bilan taqqoslaganda YAIM tarmoqlari bo‘yicha tarkibida qishloq, o‘rmon va baliq
xo‘jaligining ulushi 16,6 foizdan 14,9 foizga, qurilishning ulushi 6,6 foizdan 6,1
foizga kamaydi, sanoatning ulushi esa 30,3 foizdan 33,9 foizga o‘sdi. Xizmatlar
103
sohasining YAIM tarkibidagi ulushi 45,1 foizni tashkil etdi va o‘tgan yilning mos
davri bilan taqqoslaganda 1,4 f.p. ga kamaydi (7.1 - rasm).
Do'stlaringiz bilan baham: |