1.2 – mavzu: Moliyaviy va real investitsiyalar
Reja:
1.
Investitsiyalarning tasniflanishi.
2.
Investitsiyalarning makro va mikroiqtisodiyotni rivojlantirishdagi roli.
1 – savol bayoni.
Vaqtlar utib “investisiya” so’zi bir necha yangi aрamiyatga
ega bo’lgan izoh tushunchalar bilan to’ldirildi va turli xil faoliyatlarda undan
foydalanish boshlandi, jumladan bunday ahamiyatlardan biri (qandaydir korxonaga
uzoq muddatli kapital qo’yilma) bu bunday foydalanishni massali tus olishi
keyinchalik doimiy foydalanuvchi kategoriya sifatida bo’lib qolishga olib keldi.
12
Bunday ahamiyat-mohiyatlar bilan bu so’z boshqa bir xil ildizli so’zlar ma’nosini
ifoda etuvchi sifatida bizni tilimizga kirib keldi.
Investitsiyalarni shakllantirish va
ulardan foydalanish, mamlakat va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni investitsion siyosat
asosida amalga oshiriladi. Bu siyosat birinchidan, kapital quyilmalarning ustivor
yo‘nalishlarini, ikkinchidan, ishlab chiqarish kuchlarini to‘g‘ri joylashtirish va
rivojlantirish, uchinchidan, fan-texnika taraqqiyoti va butun iqtisodiyotning
rivojlanishini belgilab beradi. Investitsiyalar turli shakllarda amalga oshiriladi va
ularni tahlil qilish, rejalashtirish uchun alohida xususiyatlaridan kelib chiqqan holda
guruhlashtirishni talab etadi. Chunki mavjud imkoniyatlardan samarali foydalanish
esa investitsiyalarni shakllarga ajratgan holda tasniflanishini taqozo etadi. Buning
uchun kelajakda foyda keltiradigan har qanday narsa investitsiya ob'ekti bo'lishi
mumkin. Ushbu ob'ektning o'zi toifasiga qarab, siz quyida bilib oladigan
investitsiyalar turlari mavjud:
Haqiqiy(real) investitsiyalar. Turli shakllarda kapital bo'lgan moddiy va
nomoddiy ob'ektlarni sotib olish: allaqachon ishlayotgan biznesni sotib olish
(biznesga investitsiya kiritish), yer, fondlar, patentlar, biror narsaga egalik qilish
huquqi. Bunday sotib olish, odatiy xaridlardan farqli o'laroq, qo'shimcha daromad
keltirishi mumkin. Haqiqiy ob'ektlarga sarmoya kiritish, investitsiya qilingan
mablag'lar qaytib kelmasligi uchun minimal xavfga ega.
Moliyaviy investitsiyalar. Ular foyda keltiradigan turli xil investitsiya
vositalariga investitsiyalardir. Ushbu toifaga PAMM hisoblari, HYIP, qimmatli
qog'ozlarni sotib olish, o'zaro fondlar kiradi. Qattiq pul ishlagan pulingizni yo'qotish
xavfi juda katta, bunday investitsiya vositalari 100% foyda keltirishingizni kafolatlay
olmaydi.
Spekulyativ investitsiya. Ushbu turdagi investitsiyalar "arzonroqni toping va
qimmatroq soting" tamoyili asosida ishlaydi, ya'ni sof spekulyatsiya. Spekulyativ
vositalarga investitsiyalarning eng mashhur turi bu amortizatsiya paytida valyutani
sotib olish va uning ko'tarilishida sotishdir. Valyuta operatsiyalaridan tashqari,
investitsiyaning ushbu turi qimmatbaho metallarni, qayta sotish uchun aktsiyalarni va
obligatsiyalarni sotib olishni ham o'z ichiga oladi.
Venchur sarmoyasi. Yaqinda boshlangan va kelajakda daromad olish
imkoniyatiga ega bo'lgan yangi korxonalar va boshlang'ich kompaniyalarga
sarmoyalar kiritish. Bu investitsiyalardan olinadigan daromadning o'ta xavfli turi,
chunki u innovatsion biznesga, o'xshashligi bo'lmagan loyihalarga investitsiyalardir.
Bundan tashqari, investor investitsiya platformasi "otish" yoki qilmasligini aniq
bilmaydi. Shu bilan birga, biznes asoslangan g'oya to'liq amalga oshirilsa va
iste'molchini qiziqtiradigan bo'lsa, venchur kapital qo'yilmalar juda katta daromad
keltirishi mumkin.
Siz har qanday narsaga – moddiy narsalarga ham, o'zingizning ta'limingiz va
sog'lig'ingizga ham mablag 'kiritishingiz mumkin. Investitsiyalarning maqsadiga
qarab, quyida tavsiflangan uchta turdagi investitsiyalar ajratiladi.
To'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar. Agar investor to'g'ridan-to'g'ri moddiy
ob'ektlarga yoki ishlab chiqarishga investitsiya qilsa, unda bunday investitsiyalar
to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar deb ataladi. Bundan tashqari, biron bir sarmoyani
oladigan kompaniya bo'lsa, investor o'zining ustav kapitalida o'z ulushini oladi.
Moliyaviy bo'lmagan investitsiyalar. Siz nafaqat moddiy timsolga ega bo'lgan
to'g'ridan-to'g'ri ob'ektga, balki qonuniy kuchga ega bo'lgan, apiori foyda keltiradigan
13
hujjatga ham mablag 'kiritishingiz mumkin. Moliyaviy bo'lmagan investitsiyalar
qatoriga litsenziyalar, huquqlar, uskunalar va boshqa loyihalarga investitsiyalar
kiradi.
Portfel investitsiyalari. Maqsadli investitsiyalarning oxirgi turi qimmatli
qog'ozlarga investitsiyalarni o'z ichiga oladi. Ular har qanday kompaniyaning
aktsiyalari yoki obligatsiyalarining investitsiya portfeli bo'lib, investorning faol
boshqaruvini talab qilmaydi, u shunchaki pul qo'yish shartlarida ko'zlangan foyda
oladi. Qimmatbaho qog'ozlarga sarmoya kiritish juda foydali bo'lishi mumkin va
hech qanday foyda keltirmasligi mumkin – investitsiyalarning dastlabki bosqichida
bunday investitsiyalar istiqbollarini aniqlash juda muhimdir.
Mulkchilik shakli. Investor kim ekanligi va investitsiya qilingan obyektga
mablag’ kiritishiga qarab ular investitsiyalar turlarini mulkka qarab ajratadilar.
Davlat, kompaniya, jismoniy shaxs, boshqa mamlakatning vakili tomonidan amalga
oshirilgan investitsiyalar, shuningdek, bir vaqtning o'zida bir nechta turli xil
investorlar bo'lgan taqdirda aralash turdagi alohida-alohida ajratiladi.
Davlat shakli. Davlat shaklida, davlat organi yoki mansabdor shaxs davlat
g'aznasi mablag'lari hisobidan investor sifatida ishlaydi. Ham milliy korxonalar, ham
tuzilmalar, shuningdek mahalliy sarmoyadorlar ushbu shaklga kiritilgan. Davlat
qayerga sarmoya kiritishi mumkin? Ko'plab misollar mavjud: ma'lum bir
mintaqaning ekologik holatini yaxshilashga sarmoya kiritishdan tortib, madaniyat
homiyligiga va aholining ma'naviy rivojlanishiga qadar yo'llarni ta'mirlashgacha.
Xususiy shakl. Bu yerda hamma narsa oddiy, agar biron bir investor biron bir
joyda shaxsiy maqsadlar uchun investitsiya qilsa, unda bizda xususiy investitsiya
shakli mavjud. Ko'pincha xususiy sarmoyadorlar ularni ko'paytirish va faqat moddiy
foyda olish uchun sarmoya kiritadilar. Bu holda investitsiyalar va moliyaviy
mablag'lardan faqat shaxsiy maqsadlarda foydalaniladi.
Xorijiy / chet ellik. Ko'pincha, boshqa mamlakatning investorlari, fuqarolari,
kompaniyalari va davlat idoralari harakat qilishadi - dunyoning turli mintaqalarida
biznesni yuritish uchun har xil sharoitlar mavjudligi sababli bu amaliyot juda keng
tarqalgan. Agar investor o'z mamlakatiga qaraganda katta istiqbollarni ko'rsa, unga
hech narsa chet el investitsiyalarini jalb qilishga xalaqit bermaydi.
Investitsiya muddati. Sarmoya kiritishda, qoida tariqasida, depozit ishlaydigan
muddat oldindan belgilanadi. Faqatgina istisnolar bu chayqovchilik kabi investitsiya
turlari, masalan, xorijiy valyutani sotib olish va uni qayta sotish, bu qulay sharoitlarda
amalga oshiriladi – b u yil, oy yoki 24 soat ma'lum bo'lmaydi.
Uzoq muddatli. Maksimal foyda olish maqsadida, investor 5 yildan ortiq vaqt
davomida o'z mablag'lari bilan xayrlashishi mumkin. Ushbu turdagi investitsiyalar
uzoq muddatli deb nomlanadi va odatda eng daromadli investitsiyalar hisoblanadi.
Ko'pincha, uzoq muddatli investitsiyalar bu qurilish uchun katta sarmoyalar, biror
narsani rivojlantirish, yangi biznes sektorini rivojlantirish, bu juda foydali va kutishga
loyiq bo'lishi kerak.
O'rta muddatli. Agar investitsiya muddati 5 yildan kam bo'lishi aniqlansa, ular
o'rta muddatli investitsiyalar haqida gapirishadi. Qoidaga ko'ra, bunday amal qilish
muddati bo'lgan investitsiya fondi, loyihasi yoki yo'nalishi o'rtacha daromadlilik
ko'rsatkichiga ega.
Qisqa muddatli. Sarmoyador bo'lish uchun, 5-10 yil ichida o'zlarining qaytib
kelishini kutib, mablag'laringizni qaytarib berishni va keksayguncha foyda olishni
14
kutishning hojati yo'q. Bir yildan oshmagan davrda daromad olishni va'da qiladigan
juda ko'p qisqa muddatli takliflar mavjud. Masalan, bank depozitlarini ham olaylik -
bankning har bir mijozi olti oy yoki bir yil o'tgandan keyin depozit bo'yicha foizlar
ko'rinishidagi kichik mukofot bilan mablag 'kiritishi va olishi mumkin. Shu bilan
birga, agar investitsiya qilishdan olingan daromad vaqti-vaqti bilan kelib tursa,
investitsiya davri uzoq bo'lishi mumkin bo'lsa-da, lekin bunday investitsiya turi
annuitet deb ataladi.
Investitsiyalar
xatarlarini
zamonaviy
tasniflash
tajovuzkor,
o'rtacha,
konservativ investitsiyalar turlarini o'z ichiga oladi. Qoida tariqasida, sarmoyadorlar
turli xatarlarga ega loyihalar uchun mablag'larni taqsimlash orqali xatarlarni
diversifikatsiyalashga murojaat qilishadi.
Agressiv. Investor maksimal foyda olishni xohlaydi va tavakkal qilishdan
qo'rqmaydi. U agressiv investitsiya modelini tanlaydi, unda eng qisqa, xavfli va eng
foydali usul tanlanadi.
Mo''tadil. Agar investor o'z pulini yo'qotishni istamasa, lekin ko'proq pul topish
istagi bo'lsa, u o'rta pog'onani - eng maqbul nisbatda ushbu ikki ko'rsatkichni o'z
ichiga olgan investitsiya ob'ekti tanlaydi.
Konservativ. Eng ehtiyotkor investorlar mablag'larni yo'qotish xavfini
kamaytiradigan investitsiyalarning konservativ turlarini tanlaydilar. Bunday holda,
qoida tariqasida, uzoq vaqt davomida siz ozgina foyda olishingiz mumkin, ammo
kapital to'liq xavfsizlikda.
Bugungi kunda investitsiya faoliyatini tubdan qayta ko‘rib chiqish strategik
ahamiyatga molik investitsiya dasturlarini ishlab chiqish hamda xorijiy investitsiyalar
uchun ishonchli va samarali investitsion loyihalarni taqdim etish, investitsiya
faoliyatini ichki manbalarini to‘g‘ri yo‘naltirish va bu borada investorlar rolini
yanada oshirish maqsadida iqtisodiy adabiyotlarda portfel investitsiyalar investor
tomonidan sotib olingan aksiyalarning firma ustidan nazorat va ta’sir doirasi
belgilariga ko‘ra tasniflanishiga alohida e’tibor qaratilib kelinmoqda. Bizning
fikrimizcha, bu juda muhim tarmoq bo‘lib hisoblanadi. Bunda investitsiyalar
quyidagi
belgilariga
ko‘ra
tasniflangan:
qo‘yilma
ob’ektlariga
ko‘ra;
investitsiyalashda qatnashish harakteriga qarab; investitsiyalash muddatiga ko‘ra;
mulkchilik shakllari bo‘yicha; hududiy belgisi bo‘yicha (1.2-rasm).
Ushbu investitsiyalarning salkam 70 foizi ishlab chiqarish sohalarini barpo
etishga, jumladan, 38 foizga yaqini asbob-uskuna va ilg‘or texnologiyalar sotib
olishga yo‘naltirilmoqda. Shu o‘rinda aytish joizki, rus iqtisodiy adabiyotlarida
9
portfel (aksiya, obligatsiya va boshqa turdagi qimmatli qog‘ozlarga, shuningdek,
boshqa korxonalarning aktivlariga yo‘naltirilgan investitsiyalar) va real (faoliyat
ko‘rsatayotgan korxonalarni ta’mirlash va texnik qayta qurollantirish, kengaytirish,
yangi korxonalar barpo etishga yo‘naltirilgan investitsiyalar) investitsiyalar
farqlanadi. Bunday sharoitda investor-korxona mablag‘ kirita turib, o‘zining ishlab
chiqarish kapitalini, ya’ni asosiy ishlab chiqarish fondlari va uning faoliyati uchun
zarur bo‘lgan aylanma mablag‘larni ko‘paytiradi (oshiradi). Portfel investitsiyalar
amalga oshirilganda investor o‘zining moliyaviy kapitalini, ya’ni qimmatli
qog‘ozlardan olinadigan daromad-dividendini ko‘paytiradi.
9
Bocharev V.V. Metodi finansirovaniya investitsionnoy deyatelnosti predpriyatiy. – M.: Finansi i statistika, 1998. – s.
6-7. Sergeev I.V., Veretennikova I.I. Organizatsiya i finansirovaniye investitsiy. – M.: Finansi i statistika, 2001. – s. 6.
15
Do'stlaringiz bilan baham: |