Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

 
2  –  savol  bayoni.
  Investorlar  uchun  investitsiya  kiritish  vaqtidagi  muhim 
masalalardan  biri  bu  mavjud  investitsiya  risklarini  tahlil  qilish  va  ularni  boshqarish 
yo‘llarini  aniqlashdan  iborat.  Mavjud  riskli  muhitga  qaramasdan  ayrim  brokerlik 
idoralarining fikricha, qimmatli qog‘ozlarni sotish yoki sotib olish qarori hamma vaqt 
irratsionaldir.  Undan  tashqari  oxirgi  yillardagi  texnik  analizning  rivojlanishi, 
ko‘pgina hollarda investitsion qarorlar (ayniqsa rivojlanayotgan bozorlar) yuqoridagi 
ko‘rsatib o‘tilgan omillar guruhini batafsil tahlil asosida qabul qilinadi.  
Investitsion  risklar  nafaqat  investitsion  qarorlar  qabul  qilish,  balki  qilingan 
investitsiyaning  butun  hayot  siklida  tahlil  etish  lozim.  Investitsion  qarorlarni  qabul 
qilish  mas’uliyati  va  faoliyati  jarayoni  maxsuslashtirilgan  moliyaviy  vositachilar 
tizimini  shakllantirishga  olib  keladi  va  ular  quyidagi  funksiyalarni  belgilangan 
rag‘batlantirish evaziga o‘z yelkalariga olishadi: barcha yoki ularning ayrim sifatlari 
xususiy  investitsiya  risklari  tahlili;  investitsiya  qarorlarini  qabul  qilish;  investitsiya 
qarorlarini  qabul  qilish  qilish  uchun  kerak  bo‘ladigan  ma’lumotlarni  taqdim  etish; 
investorlarni u yoki bu ko‘rinishdagi risklardan sug‘urtalash (xedjerlash); investitsion 
risklarni  keng  doirada  har  qanday  holat  bo‘lmasin  investitsiya  qilingan  kapitalning 
to‘liq yoki qisman yo‘qotish sifatida anglash mumkin.  
Mos  ravishda  investitsiya  risklarini  boshqarishning  keyingi  bosqichida 
(muvofiqlashgan qimmatli qog‘ozlar bozori darajasi) investor siyosiy, makroiqtisodiy 
va  mikroiqtisodiy  risklarni  boshqarish  tizimi  zarurligi.  Shunday  qilib  investor 

---

281 
 
tadbirkorlik risklarining tayanch ko‘rinishlarini asl ko‘rinishiga qaytishishi ko‘rinadi, 
lekin bu boshqa sifatdagi darajada amalga oshadi.  
Siyosiy  va  makroiqtisodiy  risklar  bilan  bog‘liq  risklarni  boshqaruvi  qoidaga 
ko‘ra  iqtisodiy  sube’ktlarning  o‘zaro  munosabatlari  me’yorida  va  siyosiy  va 
davlatlararo  munosabatlar  terminlarini  tavsiflaydi.  Investorlar  nuqtai  nazaridan,  bu 
turdagi  risklar  boshqaruvi  vositachilari  ularning  manfaatlarini  miqiyosida 
to‘nashuvidan  maqsad  quyidagilarni
 
tashkil  etadi:  siyosiy  partiyalar  va  harakatlar, 
professional assotsiatsiyalar va biznes klublar va boshqalar.  
Mikroiqtisodiy  risklarni  boshqarish  (g‘arb  adabiyotlari  corporate  governance 
sifatida  aytiladi),  davlat  makroiqtisodiy  siyosati  shakllanishiga  ta’sir  etish  orqali 
amalga  oshiriladi,  lekin  odatda  ularni  minimizatsiyasi  uchun  moliyaviy  vositachilar 
(auditorlik  kompaniyalari,  boshqaruv  konsultantlari)  keyinchalik  moliyaviy 
infrastruktura elementlari sifatida qaraladi, shu orqali muammo bartaraf etiladi.  
Investitsion  risklarni  boshqarish  tizimi  rivojlanish  sxemasi  shuni  ko‘rsatadiki, 
qimmatli  qog‘ozlar  bozori  infrastrukturasini  ob’ektiv  ravishda  paydo  bo‘lishi  va 
shakllanishini risklarni minimallashtirish instrumenti sifatida qaraladi.  
Investitsion risklarning organik o‘zaro uzviy aloqasi aniqlanishi tartibi amalda 
uchramaydi,  shu  vaqtda  infrastruktura  risklarining  umumiy  kompleks  tarzda  ajratib 
ko‘rsatishi  o‘z  navbatida  uning  tizimli  tadqiqoti  imkoniyatini  isbotlaydi.  Ushbu  ish 
hajmining  qisqaligi  moliyaviy  strukturani  xuddi  investitsion  risklarni  boshqaruv 
tizimi  sifatida  taxlil  etishni  chegaralaydi.  Ushbu  tizimlar  sub’ektlarining  o‘zaro 
munosabatlari asosiy qonuniyatlari shakllanishidagi yondashuvlarni o‘rganish, milliy 
qimmatli  qog‘ozlar  bozori  doirasi  (masshtabi)da,  bu  tizim  amal  qilishining 
optimizatsiyasi 
va 
muvofiqlashuvi. 
Talab 
qilinayotgan 
daromadlilikni 
baholayotganda  investitsiya  riskining  hisobga  olinishining  aniqligi  uchun  investor-
kompaniya  kapitalining  egasi  qabul  qilgan  qarorlar  mantig‘ini  tushunish  lozim. 
Investorlar  o‘z  kompaniya  pul  mablag‘larini  kapital  bozoriga  ma’lum  bir  aniq  shart 
sharoitlarda  yo‘naltirishadi  (tikilgan  mablag‘ning  qaytishiga  turli  xil  risklar 
analitikasi va qo‘shimcha ravishda daromad olish).  
Kapital  bozori  bilan  o‘zaro  hamkorlikda,  kompaniya  menedjerlari  moliyaviy 
resurslarni  bozor  investorlaridan  sotib  oltishni  afzal  ko‘rishadi.
 
Taxlilning  qiymat 
modelining  markaziy  momenti  –  investorlar  tomonidan  kapatalga  mablag‘ni 
yo‘llashda  tanlovni  tan  olish  imkoniyatidir.  Bozor  investorlari  alternativga  ega 
bo‘ladi,  va  bozor  qancha  rivojlangan  bo‘lsa,  alternativ  ham  shuncha  ko‘p  bo‘ladi. 
Xuddi  shunday  kompaniyani  moliyalashtirish  manbalari  orasida  topish  imkoni 
mavjud.  Ularning  maqsadi  -  moliyalashning  eng  arzon  variantini  jalb  qilish  sharti 
(kompaniyaga  risklarni)  bilan  topishdan  iborat.  Kreditorlar  (ushbu  vaziyatda 
investorlar)  va  investitsiyani  qabul  qiluvchilarning  bozor  munosabatlari  kapital 
bozorini  shakllantirishadi.  Kapital  bozorining  rivojlanishi  kapital  egasi  qo‘lga 
kiritadigan  daromadlilik  va  investitsiya  riski  orasidagi  bog‘liqlikni  tushunish 
imkonini  berad.  Daromadlilik  tahlilining  kalit  jarayoni  kapital  bozorida  moliyaviy 
resursning “narx”ni aniqlashdan iborat.  
Risk to‘g‘risida tushunchaga ega bo‘lgach, moliyaviy aktivlvrning, eng avvalo 
aksiyalarning bazaviy narx shakklanish modellari xolatini aytishimiz lozim.
 
Risklarni 
baholashning  maqsadi  investorga  investitsiya  loyihasini  amalga  oshirishda 

---

282 
 
qatnashishning maqsadga muvofiqligi to‘g‘risidagi qarorlarni qabul qilish va mumkin 
bo‘lgan  moliyaviy  yo‘qotishlardan  himoyalanish  bo‘yicha  chora-tadbirlar  ishlab 
chiqish  uchun  kerakli  ma’lumotlarni  taqdim  qilishdan  iborat.  Shunga  ko‘ra,  risk 
tahlilini  loyihaning  barcha  ishtirokchilari  mustaqil  tarzda  olib  borishlari  maqsadga 
muvofiqdir.  Risk  tahlili  investitsion  loyihaning  barcha  ishtirokchilari  – 
buyurtmachilar,  pudratchilar,  bank,  sug‘urta  kompaniyalari,  lizing  kompaniyalari, 
mol  yetkazib  beruvchilar  tomonidan  amalga  oshirilishi  lozim.
 
Risklarni  baholash, 
odatda, bir-birini to‘ldiruvchi ikki turga, ya’ni:  
-  risk  turlarini,  uni  vujudga  keltiruvchi  omillarni  va  risklarni  pasaytirish 
bo‘yicha tashkiliy chora-tadbirlarni aniqlash maqsadini ko‘zlovchi sifat tahlili;  
-  loyiha  risklarini  sondagi  ifodasini  loyiha  ko‘rsatkichlari  orqali  hisoblash 
imkonini beruvchi miqdoriy tahlilga bo‘linadi. 
Risklarni  tahlil  qilish  va  baholashdan  maqsad  loyihaga  ta’sir  etuvchi  risk 
turlarini  aniqlab,  ularni  pasaytirish  chora-tadbirlarini  va  usullarini  qo‘llashdan 
iboratdir.
 
Risklarni baholash deganda risk darajasini sifat va miqdor jihatdan aniqlash 
tushuniladi.  Risklarni  pasaytirish  usullari  turlicha  bo‘lib,  ular  risk  turiga  va  risk 
guruhiga  qarab  tanlanadi.  Umuman  olganda,  risklarni  aniqlash  –  sifat  tahliliga; 
risklarni  baholash  –  miqdor  tahliliga  taalluqlidir.  Risklarni  boshqarish  jarayoni 
korxona  hayotiyligining  barcha  bosqichlarida  muntazam  ravishda  amalga  oshirilishi 
lozim. Risklarni boshqarish risk va foyda miqdorini oqilona qo‘shilmasini aniqlashga 
qaratilgan harakatlardir. Risklarni boshqarishning asosiy maqsadi – ularni  pasaytirish 
hisoblanadi.  
Risklarni boshqarish quyidagi asosiy bosqichlarga bo‘linadi:  
1. Risk omilini aniqlash;  
2. Risk omilini tahlil qilish va baholash;  
3.  Risklarni  pasaytirish  bo‘yicha  ishlarni  rejalashtirish  yoki  risk  oqibatlarini 
bartaraf etish;  
4. Risklarni oldini olish va nazorat qilish;  
5. Risklarni boshqarish usullarini tanlash va qo‘llash;  
6.  Risk  vaziyatlari  va  ularni  oqibati  xaqida  ma’lumot  to‘plash  va  kelajakka 
tavsiyalar ishlab chiqish.  
Shu  o‘rinda  aytish  joizki,  risk  omilini  aniqlash  deganda  risk  sababini,  ya’ni 
loyihaga  ta’sir  qila  oladigan  voqea  yoki  vaziyatlarni  aniqlash  tushiniladi.  Riskni 
boshqarishdan  maqsad,  eng  avvalo,  riskning  oldini  olishdir.  Qaror  qabul  qilayotgan 
shaxs  yuz  berishi  mumkin  bo‘lgan  noxush  voqealarning  oqibatini  yaqqol  tasavvur 
etishi  kerak.  Bu  uning  keyingi  harakatlarini  belgilab  beradi.  Bank  boshqaruvi 
xodimlari  o‘z  ishlarini  amalda  joriy  qilishlari  uchun  riskni  oldini  olish  taktika  va 
strategriyasini ishlab chiqishlari kerak
  
Risklarni baholash algoritmi (ketma-ketligi) quyidagi tartibda bo‘ladi: