Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

  Kapital  bozori
,  fond  bozori  –  bo‘sh  turgan  pul 
mablag‘larini to‘plash, ularni ssuda kapitaliga aylantirish, so‘ngra uni ishlab chiqarish 
jarayonlari  ishtirokchilari  (banklar,  korxonalar,  firmalar,  shuningdek,  mamlakat 
aholisi)  o‘rtasida  taqsimlash  munosabatlari;  qimmatli  qog‘ozlar,  korxonalarning 
aksiyalari hamda davlat obligatsiyalari bilan oldisotdi operatsiyalari olib boriladi. Pul 
kapitalining qayta taqsimlanishida ishtirok etadigan banklar, fond birjalari va boshqa 
moliya-kredit muassasalari majmuini o‘z ichiga oladi. Kapital bozori pul bozori bilan 
birga iqtisodiyotning tarmoqlari va hukumat uchun tashqi kapital manbai hisoblanadi, 
ssuda  kapitaliga  talab  va  taklifni  shakllantiradi.  Kapital  bozori  kompaniyalar  va 
davlatning  qisqa  muddatli  qimmatli  qog‘ozlari  bilan  ham  shug‘ullanadi.  Kapital 
bozori  qimmatli  qog‘ozlarni  sotuvchilar  va  sotib  oluvchilar,  ixtisoslashgan  fond 
brokerlari,  savdo  va  tijorat  banklari,  markaziy  bank,  pensiya  fondi,  sug‘urta 
kompaniyalari,  investitsiya  kompaniyalari,  sanoat  korxonalari,  xorijiy  investorlar, 
korxonalar,  tashkilotlar  ishtirok  etadilar.  Manbalar  va  kiritilgan  sohalariga  qarab 
xalqaro va milliy kapital bozorlari bor. Kapital bozori ikki asosiy vazifani bajaradi:  
a)  birlamchi  bozor  yoki  yangi  emissiya  bozori.  Bunda  investitsiya  va  boshqa 
maqsadlar  uchun  zarur  bo‘ladigan  kapital  yangi  aksiya,  obligatsiya  va  boshqa 
qimmatli qog‘ozlarni chiqarish hisobiga shakllantiriladi;  
b) ikkilamchi bozor. Bunda mavjud qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalar olib 
boriladi.  Ikkilamchi  bozor  qimmatli  qog‘ozlarni  sotuvchilardan  haridorlar  qo‘liga 
o‘tishni  yengillashtiradi.  Kapital  bozori  mamlakat  moliya  tizimida  muhim  o‘rin 
egallab,  aholining  jamg‘arilgan  mablag‘larini  investitsiyalarga  va  investitsiyalarni 
qimmatli  qog‘ozlar  portfeliga  aylantirish  mexanizmi  bo‘lib  xizmat  qiladi. 
O‘zbekistonda  200  dan  ortiq  brokerlik  idoralariga  ega  bo‘lgan  "Toshkent"  fond 
birjasi 1994 yildan qimmatli qog‘ozlar savdosi bilan shug‘ullanadi. 
Iqtisodiy nazariyada ssuda kapitali deganda  foiz  to‘lash sharti  bilan vaqtincha 
foydalanishga  beriladigan  yalpi  pul  mablag‘lari  tushuniladi.  Ssuda  kapitalining 
mohiyatini  to‘la  tushunish  uchun  avvalo  uning  aylanma  va  savdo  kapitallaridan 
farqini, harakterli xususiyatini aniqlash kerak. Ssuda kapita-li kapital bozorida muhim 
o‘rin  tutib,  milliy  iqtisodiyot  ehtiyojlarini  qondiradi.  Ssuda  kapitalining  o‘ziga  xos 
xususiyatlari,  uning  kreditordan  qarz  oluvchiga  bo‘lgan  harakatida  va  aksincha 
jarayonda ko‘proq ko‘rinadi. Bu xususiyatlar quyidagilardan iborat: 

---

181 
 
1.  Ssuda  kapitali  kapital  sifatida  –  bu  mulk  uning  egasi  qarz  oluvchiga 
kapitalini doimiy egalikka emas, balki vaqtincha foydalanish uchun beradi. Bu holda 
kapitalga  bo‘lgan  egalik  kapital  harakatidan  ajraladi.  Kapital  korxonalarning  ishlab 
chiqarish  faoliyatini  tashkil  qilishning  boshidan  oxirigacha  qatnashib,  uning  hajmi 
ortib borsada, belgilangan kapital miqdori oxir-oqibatda o‘z egasi – kreditorga qaytib 
to‘lanishi lozim. 
2.  Ssuda  kapitalining  o‘ziga  xos  xususiyati,  uning  tovar  sifatida  ekanligidir. 
Kreditor  tomonidan  pul  mablag‘lari  qarzdor  korxonaga  “sotiladi”.  Korxonalar  bu 
kapital  hisobidan  ishlab  chiqarish  vositalari  va  ish  kuchini  sotib  oladilar.  Ssuda 
kapitalining  tovar  sifatidagi  iste’mol  qiymati  –  qarz  oluvchi  tomonidan  uning 
samarali ishlatilishi natijasida qarzdor oladigan foyda hisoblanadi. Ssuda kapitalining 
iste’mol  qiymati  oddiy  tovarning  iste’mol  qiymatidan  farq  qiladi.  Ssuda  kapitali 
bo‘yicha olingan foydaning bir qismi ssuda foizini to‘lash uchun ishlatiladi. 
3.  Ssuda  kapitalining  yana  bir  xususiyati,  kreditor  va  qarz  oluvchi  o‘rtasidagi 
munosabatning uzoq davom qilishidir. Ssuda kapitalining kreditordan qarz oluvchiga 
o‘tish  jarayoni  davrlar  bo‘yicha  tarqatilgan  to‘lov  mexanizmining  bosqichlarida 
ifodalanadi.  Masalan,  oddiy  savdo  sotiq  jarayonida  sotilgan  tovarning  narxi  shu 
zahotiyoq  to‘lanadi.  Kredit  resurslari  va  ulardan  foydalanganlik  uchun  to‘lovlar, 
odatda, ma’lum vaqt o‘tgandan keyin to‘lanadi. 
4.  Ssuda  kapitali  harakatining  o‘ziga  xos  xususiyatlaridan  yana  biri  shundaki, 
ssuda  kapitali  harakati  sanoat  va  savdo  kapitali  harakatidan  farq  qilib,  “sotuvchi” 
(kreditor)  va  “haridor”  (qarz  oluvchi)  o‘rtasidagi  iqtisodiy  munosabat,  ya’ni  kapital 
harakati, pul ko‘rinishida bo‘ladi. 
Sudxo‘rlik  kapitalidan  farqli  o‘laroq  ssuda  kapitali  avvalo  davlat,  yuridik  va 
jismoniy  shaxslar,  kredit  tashkilotlaridan  jalb  qilingan  moliyaviy  resurslar  hisobiga 
shakllanadi  (bu  banklarning  ssuda  kapitali  bozorida  ixtisoslashgan  vositachilik 
o‘rnini  aniqlab  beradi).  Moliyaviy  resurslarning  ssuda  kapitaliga  aylanishining  ikki 
asosiy manbasini ko‘rsatish mumkin. 
a)  kredit  munosabatlari  rivojlanishining  birinchi  bosqichida  ssuda  kapitali 
shakllanishining  yagona  manbai  sifatida  davlat,  yuridik  va  jismoniy  shaxslarning 
vaqtinchalik  bo‘sh  pul  mablag‘lari  manbai  sifatida  namoyon  bo‘ldi.  Ular  moliyaviy 
vositachilarga  ixtiyoriy  ravishda  vaqtincha  foydalanishga,  mavjud  mablag‘ni 
kapitalga  aylantirish  va  ulardan  foyda  olishga  beriladi.  Bu  mablag‘lar  kredit 
tashkilotlariga  tegishli  bo‘lgan  depozit  hisoblarda  qayd  qilinib,  o‘zlarining  birinchi 
egalariga  shu  qo‘yilmalar  bo‘yicha  foiz  ko‘rinishidagi  daromad  keltirishni 
ta’minlaydi. Bu manba o‘zining ahamiyatini hozirgi, rivojlangan davlatlar sharoitida 
ham yo‘qotgan emas; 
b)  naqd  pulsiz  hisob-kitoblarning  bank  orqali  o‘tishida  ishlatiladigan 
mablag‘lar  ham  ssuda  kapitali  shakllanishining  yangi  manbai  bo‘lib,  bu  mablag‘lar 
aylanma  mablag‘larning  doiraviy  aylanish  jarayonida  yuzaga  keladi.  Korxonalarda 
moliyaviy  resurslarning  vaqtincha  bo‘sh  bo‘lib  qolishining  quyidagi  asosiy 
sabablarini ko‘rsatib o‘tish mumkin; 
–  ishlab  chiqarilgan  mahsulotlarni  sotish  vaqti  bilan  olingan  xom-ashyo, 
materiallar, ishchilarga ish haqi va boshqa to‘lovlar vaqtining mos kelmasligi; 
–  asosiy  fondlarning  eskirishini  qoplash  uchun  mo‘ljallangan  pul  ajratmasi, 
ya’ni amortizatsiya fondining shakllantirilishidir. 

---

182 
 
Amortizatsiya fondi mablag‘lari ham ssuda kapitali manbasi sifatida ishlatilishi 
mumkin.  Korxonalardagi  faoliyat  natijasida  yuzaga  keluvchi  taqsimlanmagan  foyda 
yoki  uning  ishlatilish  jarayonida  paydo  bo‘lgan  bo‘sh  mablag‘lar  (masalan,  yil 
oxirida  to‘lanadigan  dividend  shaklida)  yuridik  shaxslarning  ularga  xizmat 
ko‘rsatuvchi  kredit  tashkilotlaridagi  hisob-kitob  hujjatlarida  jamg‘ariladi.  Bu 
mablag‘lar  bank  tomonidan  korxona  va  tashkilotlarning  pul  mablag‘lariga  bo‘lgan 
ehtiyojini qondirish uchun ma’lum muddatga o‘tkaziladi. 
Ssuda  kapitali  bozorining  tarkibi.  Ssuda  kapitali  bozori  moliyaviy  bozorning 
tarkibiy  qismi  hisoblanadi  va  uning  holati  ssuda  kapitalining  doiraviy  aylanish 
jarayoni bilan bog‘liq. 
Ssuda bozorining asosiy ishtirokchilari bo‘lib: 
*  dastlabki  investorlar,  ya’ni  turli  banklarda  saqlanuvchi,  ssuda  kapitaliga 
aylanuvchi bo‘sh moliyaviy resurslarning egalari; 
* ixtisoslashtirilgan vositachilar, pul mablag‘larini bevosita jalb qiluvchi, ularni 
ssuda  kapitaliga  aylantiruvchi  va  foiz  ko‘rinishida  haq  to‘lash  va  qaytarish  sharti 
bilan  vaqtinchalik  foydalanishga  qarz  oluvchiga  beruvchi  kredit-moliyaviy 
tashkilotlari bo‘lishi mumkin; 
*  moliyaviy  resurslarda  yetishmovchilik  his  qiluvchi  va  ixtisoslashgan 
vositachilarga  ularning  bo‘sh  mablag‘larini  vaqtinchalik  ishlatib  turganligi  uchun 
to‘lov  to‘lay  oladigan  davlat  tashkilotlari,  yuridik  va  jismoniy  shaxs  ko‘rinishidagi 
qarz oluvchilar bo‘lishi mumkin. 
Banklardan  beriladigan  kredit  resurslarning  maqsadli  yo‘nalishidan  kelib 
chiqqan holda ssuda kapitali bozori quyidagi asosiy segmentlarga bo‘linishi mumkin: 
pul  bozori  –  aylanma  mablag‘larning  harakatini  ta’minlovchi  qisqa  muddatli 
kredit operatsiyalarning yig‘indisi; 
kapital  bozori  –  asosiy  mablag‘lar  harakatini  ta’minlovchi  qisqa  va  uzoq 
muddatli operatsiyalar to‘plami; 
fond  bozori  –  qimmatbaho  qog‘ozlar  bozoriga  xizmat  qiluvchi  kre-dit 
operatsiyalar to‘plami; 
ipoteka bozori – ko‘chmas mulk bozoriga xizmat qiluvchi kredit operatsiyalar 
to‘plami va boshqalar. 
Har bir sanab o‘tilgan bozor segmentlari o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bu esa 
amaliyotda  moliya  –  kredit  institutlarining  maxsus  turi  ixtisoslashtirilgan  tijorat 
banklarining tashkil topishiga olib keladi. 
Moliyaviy  manbalar  –  bu  daromad,  jamg'arma  va  kapital  hisobiga  va  har  xil 
turdagi  daromadlar  tufayli  barcha  faoliyat  turlarini  amalga  oshirish  uchun  zarur 
bo'lgan  aktivlarni  shakllantirish  uchun  davlat,  korxonalar,  tashkilotlar,  muassasalar 
ixtiyorida  bo'lgan  barcha  qoidalarning  yig'indisi.  Bank  resurslari  moliyaviy 
resurslarning  muhim  qismidir.  Davlat  va  korxonalarning  moliyaviy  resurslari  bu 
moliyaviy  boshqaruvning  bevosita  ob'ekti,  ya'ni  pul  mablag'lari  oqimini 
shakllantirish, ulardan foydalanish va harakatlanishini boshqarish. Yetarli miqdordagi 
moliyaviy resurslarning mavjudligi, ulardan samarali foydalanish korxonaning yaxshi 
moliyaviy holatini, to'lov qobiliyatini, moliyaviy barqarorligini, likvidligini oldindan 
belgilab beradi. 
Zamonaviy ssuda kapitali bozori asosiy ikki bo‘g‘in kredit tizimi va qimmatli 
qog‘ozlar  bozori  (birlamchi  va  ikkilamchi  bozorlar)  bo‘lishini  taqozo  qiladi. 
Qimmatli  qog‘ozlarning  birlamchi  bozorida  yangi  muomalaga  chiqarilgan  qimmatli 

---

183 
 
qog‘ozlar  sotiladi  va  sotib  olinadi.  Ikkilamchi  bozorda  (fond  birjasida)  oldindan 
muomalaga  chiqarilgan  qimmatli  qog‘ozlar  sotiladi  va  sotib  olinadi.  Birjadan 
tashqarida qimmatli qog‘ozlarning sotilishi va sotib olinishi, odatda, birjadan tashqari 
savdo  deb  yuritiladi.  Qimmatli  qog‘ozlar  bozori  va  kredit  tizimining  mavjudligi 
hamda  rivojlanish  darajasiga  qarab  ssuda  kapitali  bozorining  rivojlanishi  to‘g‘risida 
xulosa  qilish  mumkin.  Jahon  amaliyotida  kapital  bozori  AQSH,  G‘arbiy  Yevropa 
mamlakatlari va Yaponiyada yuksak taraqqiy qilgan.