Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

 
3. 
Investitsiya loyihalarini baholashning oddiy va diskont usullari
 
  
 
1 – savol bayoni.
 Investitsiya loyihalari samaradorligini baholash juda muhim 
jarayon hisoblanib, u o‘z ichiga texnik-iqtisodiy va moliyaviy ko‘rsatkichlarni tahlil 
qilish  va  baholashni  qamrab  oladi.  Investitsiya  loyihalari  samaradorligini  baholash 
orqali  mablag‘larni  samarali  joylashtirish  yo‘llarining  eng  optimalini  tanlash 
mumkin.  Har  qanday  investitsiya  loyihasini  baholashning  mazmuni  bugungi 
harajatlarni  loyihadan  olinadigan  daromadlar  oqlaydimi?  degan  savolga  javob 
topishdan  iboratdir.  Biroq,  bu  savol  shunchalik  oddiy  bo‘lishiga  qaramasdan,  agar 
diqqat  bilan  ko‘rib  chiqilsa,  uning  ko‘plab  qirralari  ochiladiki,  ba’zan  unga  bir  xil 
ma’nodagi javobni topish juda mushkul.  
Investitsiya  loyihalari  samaradorligini  baholash  usuli  –  bu  turli  ob’ektlarga 
uzoq  muddatga  kapital  mablag‘larni  qo‘yishning  maqsadga  muvofiqligini  aniqlash 
usuli  bo‘lib,  bunda  qo‘yilgan  mablag‘lar  kelajakda  foyda  keltirishi  va  o‘zini  to‘liq 
qoplashi  ko‘zda  tutiladi.  Har  qanday  investitsiya  loyihasi,  garchi  u  ko‘pgina  ijobiy 
tavsiflarga  ega  bo‘lsada,  unga  qo‘yilgan  mablag‘lar,  ya’ni  qilingan  investitsiya 
harajatlari  loyiha  mahsuloti  (ish,  xizmat)  sotishdan  kelgan  daromadlar  bilan 
qoplanmasa,  ko‘rilgan  foyda  darajasi  ko‘zda  tutilgan  darajada  bo‘lmasa,  u  amalga 
oshirilmay  qoladi.  Investitsiya  loyihalarini  tahlil  qilish  va  baholashdan  asosiy 
maqsad,  aynan  ko‘zda  tutilgan  natijalarga  erishishni  realligini  baholashdir. 
Iqtisodiyoti  rivojlangan  malakatlarda  turli  loyihalarga  qo‘yilgan  mablag‘larning 
foydaliligini  (samaradorligini)  taqqoslashga  asoslangan  baholash  usullaridan  keng 
foydalanadilar.  Bunda  investitsiya  loyihalaridan  ko‘riladigan  samara  mablag‘larni 
bankka foiz hisobida qo‘yishdan yoki qimmatbaxo qog‘ozlar sotib olishdan keladigan 
daromad (foyda) bilan taqqoslanadi.  
Investitsiya  loyihalari  samaradorligini  baholashda  loyihadan  ko‘riladigan 
daromadning ko‘pligiga, mehnat resurslarining kam sarflanishiga, loyihaning amalga 
oshirish muddatining qisqaligiga, loyiha bo‘yicha ishlab chiqariladigan mahsulotning 
sifatiga,  bozorda  tutgan  o‘rniga,  shuningdek,  harajatlarning  to‘g‘ri  olib  borilishiga 
ko‘proq e’tibor beriladi. Shu bilan birga, baholashda pul oqimini to‘g‘ri ishlatilishi va 
nazorat  qilinishi  ham  katta  ahamiyatga  ega.  Bunda  kapital  harajatlarni  yerni  ijaraga 
olish, u yerda bino va inshootlar qurish, mashina va jixozlar yaratish yoki sotib olish, 
mutaxassislar tayyorlash kabi ishlarga sarflanishi, joriy harajatlar esa, xom ashyo va 
materiallar  sotib  olish,  suv,  energiya,  mehnat  va  boshqa  resurslarga  sarflanishi 
e’tiborga olinadi hamda daromadlar asosiy faoliyatdan keladigan daromadlar, ishlab 
chiqarish harajatlarini pasaytirish, royalti, davlatning obligatsiyalari orqali keladigan 
daromadlarga  e’tibor  qaratiladi.  Investitsiya  loyihalarini  turli  usullar  bilan  baholash 
mumkin, lekin barcha usullarda eng asosiy e’tibor loyihalarning daromadlilik darajasi 
hamda  ko‘riladigan  foydaning  xajmini  aniqlashga  qaratiladi.  Investitsiya  loyihalari 
samaradorligini  baholashda  aniq  natijalarga  erishish,  ya’ni  loyihalashtirishni 
yakunlash, bozorga chiqish va undao‘z o‘rnini mustaxkamlash, belgilangan foydaga 
erishish,  qilingan  investitsiya  harajatlarini  qoplash  kabi  natijalarga  erishish  uchun 

---

155 
 
belgilangan  muddat  ham  ayniksa  muhimdir.  Shuningdek,  baholashda  ilmiy-tadqiqot 
va  konstruktorlik  ishlarining  samaradorligi  ham  hisobga  olinadi.  Buning  muhimligi 
shundan iboratki,  tadqiqot va  ilmiy  izlanish ishlarining qisqa bo‘lishi bir  tomondan 
mablag‘larning  kam  sarflanishiga  olib  kelsa,  ikkinchi  tomondan  nisbatan  kam 
muddatda  loyiha  amalga  oshirilib,  bozorga  ertaroq  yangi  mahsulot  olib  chiqiladi  va 
hech  bo‘lmaganda,  qisqa  muddat  ichida  korxona  ushbu  mahsuloti  bilan  bozorda 
monopol mavqega ega bo‘lishi mumkin.  
Shuni  alohida  qayd  etish  kerakki,  har  bir  loyiha  mamlakatda  mavjud  bo‘lgan 
siyosiy  va  ijtimoiy  sharoitlarni  va  ularning  o‘zgarishini  hisobga  olgan  holda 
baholanishi lozim. Hozirgi paytda investitsiya loyihalarini tuzish va amalga oshirish 
uzluksiz  jarayon  bo‘lganligi  sababli  uni  tasvirlashda  kompyuter  texnikasidan  keng 
foydalanilmoqda.  Bunda  loyihaning  texnik-iqtisodiy  va  moliyaviy  ko‘rsatkichlari 
hamda  tashqi  iqtisodiy  muhitni  belgilovchi  omillar  hisobga  olinib,  loyihaning 
matematik modeli tuziladi va shu model asosida loyihaning harajatlar va daromadlar 
oqimi  aniqlanadi,  samaradorlik  ko‘rsatkichlari  hisoblanadi,  ishlab  chiqarish 
natijalarining  yillik  balansi  tuziladi  hamda  tashqi  va  ichki  omillar  ta’siri  tahlil 
qilinadi.  Sanoati  rivojlangan  mamlakatlarda  yirik  ishlab  chiqarish  va  moliya 
korporatsiyalari  ana  shunday  modellardan  foydalanadilar.  Shuningdek,  bunday 
modellardan investitsiya loyihalarini o‘rganuvchi va samaradorligini aniqlovchi turli 
maslahatchi firmalar ham foydalanadilar. 
O‘zbekiston  Respublikasida  Harakatlar  strategiyasi  asosida  ijtimoiy-iqtisodiy 
taraqqiyotida  qo‘lga  kiritilayotgan  yuksak  natijalar,  eng  avvalo,  yangidan-yangi 
zamonaviy  tarmoq  va  ishlab  chiqarish  quvvatlarining  yo‘lga  qo‘yilishi,  buning 
ta’sirida  mamlakatimiz  iqtisodiy  salohiyatining  sezilarli  darajada  ortib  borayotgani, 
yaratilayotgan  mahsulot  va  ko‘rsatilayotgan  xizmat  turlarining  ko‘payib,  sifatining 
tubdan  yaxshilanib  borishiga  eng  muhim  va  asosiy  omil  bo‘lib  xizmat  qilmoqda. 
Birgina misol, 2008 yilda boshlangan, bugungi kunga qadar salbiy ta’sir va oqibatlari 
saqlanib  qolayotgan,  keyingi  yillarda  rivojlangan  mamlakatlardao‘zining  yangi 
“xuruji”ni  namoyon  etayotgan  jahon  moliyaviy-iqtisodiy  inqirozi  nafaqat  ayrim 
mamlakatlar,  balki  dunyoning  deyarli  barcha  qit’alarida  iqtisodiy  siyosatning  zaif 
jihatlarini, ayniqsa, bank-moliya tizimining “mo‘rt” bo‘g‘inlarini oshkor etib qo‘ydi. 
Ana  shunday  murakkab  bir  sharoitda  mamlakatimiz  iqtisodiyoti,  bizning  ijtimoiy-
iqtisodiy  taraqqiyot  modelimiz  yana  bir  bor  hayot  sinovidan  muvaffaqiyatli  o‘tib, 
o‘zini to‘la oqladi.  
Mamlakatimiz  iqtisodiyotini  tarkibiy  o‘zgartirish,  tarmoqlarni  modernizatsiya 
qilish,  texnik  va  texnologik  yangilashga  doir  loyihalarni  amalga  oshirish  uchun 
investitsiyalarni jalb qilish borasida bajarilayotgan ishlar alohida e’tiborga loyiq.  
Shuning bilan birga 2019-2021 yillarda respublikamizda investitsiya siyosatini 
takomillashtirish  va  xorijiy  investitsiyalarni  jalb  etish  bo‘yicha  qator  ijobiy  ishlar 
amalga  oshirildi.  Jalb  etilgan  xorijiy  investitsiyalarning  asosiy  qismi  real  sektorga, 
yani  ishlab  chiqarish  tarmoqlarini  rivojlantirishga  va  texnikg‘texnologik  qayta 
qurollantirishga  yo‘naltirildi.  Xorijiy  investitsiyalarni  keng  miqyosda  jalb  etish 
natijasida mamlakatimizning eksport salohiyati sezilarli darajada oshdi, ko‘plab yangi 
ish  o‘rinlari  yaratildi,  ishlab  chiqarish  va  ijtimoiy  infratuzilma  tarmoqlari 
faoliyatining samaradorligi ortdi.  
Shu bilan birga investitsiyalarni jalb etish va ularning samaradorligini oshirish 
bo‘yicha hal etilishi lozim bo‘lgan muammolar ham talaygina. Xususan, jalb etilgan 

---

156 
 
investitsiyalar  hajmi  iqtisodiyotda  chuqur  tarkibiy  o‘zgarishlarni  amalga  oshirish 
uchun  yetarli  bo‘lmayapti,  shuningdek,  xorijiy  investitsiyalar  katta  qismining  bir 
nechta mintaqalarda to‘planib qolganligi respublikamiz mintaqalarida mavjud tabiiy-
iqtisodiy  salohiyatdan  to‘liq  foydalanish  imkoniyatlarini  cheklab  qo‘ymoqda. 
Rivojlangan  mamlakatlar  tajribasi  ularning  iqtisodiy  yuksalishida  faol  investitsiya 
siyosati markaziy o‘rinni egallashini tasdiqlaydi. Shu bois O‘zbekistonning ijtimoiy-
iqtisodiy  rivojlanish  maqsadlari  uning  investitsiya  siyosatida  to‘liq  aks  ettirilishini 
taqozo  etmoqda.  Faoliyat  ko‘rsatayotgan  korxonalarni  modernizatsiya  qilish,  texnik 
va texnologik qayta jihozlash hamda zamonaviy, yuksak texnologiyalarga asoslangan 
yangi ishlab chiqarishni tashkil etishni tezlashtirish borasida O‘zbekistonning o‘ziga 
xos taraqqiyot yo‘lini o‘zida mujassam etgan Harakatlar strategiyasining eng muhim 
jihatlaridan  biri  sifatida  faol  investitsiya  siyosati  olib  borilishi  uchun  yo‘l  ochib 
berildi.