51-rasm.
M agoniya butasi va mevasi.
M agoniya Shimoliy Amerikadagi tog ‘li hududlarda tarqalgan.
Bizda, asosan, manzarali buta sifatida ekiladi, chunki uning guli va
barglari juda go‘zal. Sovuqqa, qurg‘oqchilikka chidamli. MDH ning
Evropa qismida, jum ladan, Ukrainada, Leningradda, Ufada o ‘sadi.
Ildizidan oson bachkilaydi, ham o ‘saveradi. 0 ‘rmon meliorasiyasi
ishlarida tog‘ qiyaliklarini yom g‘ir suvi yuvib ketishidan saqlash
maqsadida ekish uchun juda qulay o ‘simlik. Ko'kalamzor-
lashtirishda keng qo‘llaniladi.
O DDIY Z IR K - B ER B E R IS V U LG A RIS
Buta o ‘simligi bo‘lib, bo‘yi 3 m, po‘stlog‘i oq qo‘ng‘ir,
shoxlari ingichka. Aprel oyida barg chiqarish bilan bir vaqtda
gullaydi. Mevasi tiniq qizil rangda, barglari to‘q yashil rangda, juda
xushmanzara buta. Soyaga va qurg‘oqchilikka chidamli, ildizidan
bachkilaydi. Yog'ochi tiniq sariq boTib, quriganda qorayadi,
chiroyli, shuning uchun mebel sanoatida ishlatiladi. Mevasidan turli
ichimlik, murabbo va konfet mahsulotiari tayyorlanadi. Tanasi va
ildizining po‘stlog‘i teri va ju n gazlamalarni bolyashda ishlatiladi.
Barglari va mevasi tarkibida
6
% ga yaqin olma kislota va S vitamini
bor. Uning bargiarida zang zam burug‘i rivojlanib, g ‘alla o ‘sim-
liklariga tarqaladi va ularni zararlaydi. Shuning uchun ekin
dalalariga yaqin joyga zirk ekmaslik kerak. U MDH ning Evropa
qismi o ‘rtasi va janubidagi viloyatlarda, Qrim va Kavkazda
tarqal
52-rasm.
Oddiy zirkning ko‘rinishi.
Q O R A Q A N D Z IR K - B E R B E R IS O B L O N G A
M arkaziy Osiyo togMi hududlarida tarqalgan qimmatli endemik
zirk turi boMib, dengiz sathidan 1300-2800 metrgacha bo‘lgan
balandliklarda ko‘plab o ‘sadi. Balandligi
4
metrgacha boMgan ko‘p
novdali buta. Zirk novdalari o ‘rtacha 4-7 yil yashaydi va quriydi.
U lar o ‘rnini ildiz bo‘g ‘imidagi tinim holatidagi kurtaklardan
rivojlanuvchi yangi tez o ‘suvchi novdalar bilan doimiy ravishda
almashinib turadi. Ko‘p yillik novdalari kul rangda. Novdalari oddiy
va uchtalik tikanlar bilan qoplangan. Barglari ellipssimon,
6
sm
gacha uzunlikda boMib, chekkalari tishli, tikansimon tuklar bilan
qoplangan.
Zirk may oyida gullaydi, gullari sariq, xushbo‘y, 8-30 tadan
iborat gul to ‘plamiga yig‘ilgan.
M evalari sentyabr oyining ikkinchi yarm ida toMiq pishib
etiladi. M evasi to ‘q qizil meva shirasidan iborat. Rezavor mevalari
to ‘p!am holida etiladi, to ‘plamda 8-25 ta mevasi boMadi. Bitta
mevasining ogMrligi 0,17-0,25 g, uzunligi 9,7-10,4 mm, diametri
4,5-5
,6
mm, shakli cho zinchoq, rangi to ‘q ko‘k rangda. Sovuqqa
chidamli buta, ko‘kalamzorlashtirishda foydalaniladi.
Q IZ IL Z IR K - B E R B E R IS N U M M U L A R IA
M arkaziy Osiyo janubiy togMi hududlarida dengiz sathidan
1500-2000 metr balandlikdagi maydonlarda keng tarqalgan.
0 ‘zbekistonda Qashqadaryo, Surxondaryo togMarida ko‘proq
o ‘sadi. Tabiatda 4 metrgacha balandlikda boMib, zirk butasi
o ‘sayotgan va qurib qolgan shoxlardan iborat to ‘plamga egadir.
K °‘p yillik shoxlari kulrang ikki yillik shoxlari qizgMsh -jigarrang,
bir yillik shoxlari yaltiroq qizgMsh rangda boMadi.
N ovdalari bittalik, uzunligi 1-4 sm, och-qizil rangda tikanlar
bilan qoplangan. Barglari cho‘zinchoq tuxumsimon yoki lansetsi
mon ham da chekkalari mayda tishchalar shaklida.
Gul to ‘plash i 5-30 ta sariq gulchalardan iborat boMib, uzunligi
8-10 sm. Gullari diametri 5 mm, aprel oyida gullaydi. Mevalari
tuxum simon - cho‘zinchoq, och qizil, uzunligi 5-6 mm. Mevalari
avgust oyida pishib etiladi. Mevalari mahalliy halq tabobatida
foydalaniladi. UrugMari har bir mevada 2-3 ta boMib, rangi och
jigarrang, yaltiroq tuxumsimon shaklda. Qizil zirkdan manzarali
buta sifatida ko‘kalamzorlashtirishda foydalanish mumkin.
Q O R A Z IR K - B E R B E R IS P E T R O P O D A
Markaziy Osiyoning QirgMziston, Farg‘ona vodiysi atrofidagi
tog‘-larda, Farg‘ona, Oloy, Sharqiy QozogMston togMarida keng
tarqalgan. Tabiatda 1500-3000 m balandliklarda toshli tog‘yon-
bagMrlarida, tog‘ daryolari havzalarida ko‘plab o ‘sadi. Archa-
zorlarda shilvi na’matak bilan birgalikda uchraydi.
Tabiiy holda 2,5 m balandlikgacha o ‘sadi. Ushbu zirk turi
butasi ham ko‘plab (5-18 ta) o ‘sayotgan va 6-9 ta qurigan novdalar
to ‘plamidan iboratdir. Ko‘p yillik novdalari kulrang, bir-ikki yillik
novdalari qizgMsh, jigarrang boMib, 1-3 boMakli tikanlar bilan
qoplangan. Tikanlar och qizil rangda, uzunligi 3 sm. Barglari
tuxumsimon shaklda, 7,5 sm gacha uzunlikda, 4 sm gacha kenglikda
boMib chekkalarida tikansimon tuklar joylashgan. Gul to‘plami 5-9
ta sariq gulchalardan iborat. Aprel oyida gullaydi, avgust-sentyabr
oyida mevalari pishib etiladi. Mevasi sharsimon-dumaloq shaklda,
pishishidan avval qizil rangda, toMiq pishib etilgach, to q ko k-
siyohrang boMib diametri 12 mm gacha boradi. Har bir mevada 2.-5
ta urugMari etiladi, tuxumsimon shaklda. Meva sharbati nordon.
Bu zirk turi tuproq tanlamaydi, issiqqa chidamli, qish
sovuqlaridan zararlan-maydi. Ko‘kalamzorlashtirishda va o ‘rmon
meliorasiyasida keng foydalaniladi.
L IG IS T R U M (D EV O R G U L) - L IG IS T R U M
Ligistrumning 50 ga yaqin turi boMib, ko‘kalamzorlashtirish
uchun ahamiyatlisi oddiy ligistrum, devorgul - Ligistrum vulgaris
hisoblanadi. Tez ko‘payadigan sershox, bo‘yi 3-4 metrgacha
boMgan buta. Barglari lansetsimon, cho‘zinchoq, shoxlarida uzoq
saqlanadi.
Devorgul iyun oyida gullaydi, sentyabr-oktyabrda mevalari
pishib etiladi. Mevasining rangi to‘q ko‘k, qora, qizil shirali, 1-2
urug li. 1000 dona urug‘i 22 g og‘irlikka ega. Asosan qaiam-
chalaridan tez k o ‘payadi, tirik devor sifatida ko‘plab ekiladi,
shoxlari qirquvga yaxshi moslashgan, turli shakllar hosil qilishi
mumkin. Jonli devor hosil qiluvchi buta sifatida ko‘rkalam-
zorlashtirishda ko‘plab ekiladi.
SIR E N - SYR IN G A
Sirenning 30 ga yaqin turi m a’lum. Ular asosan manzarali
o ‘sim!ik sifatida ko‘plab o ‘stiriladi. keng tarqalgani oddiy siren -
Syringa vulgaris
6
metr balandlikkacha o ‘sib, zich shox-shabbalar
hosil qiladi. Siren may oyida gullaydi, gullari to ‘pgul koTinishida
oq, siyoh rang boTib juda manzaralidir. Kuzda mevalari pishib
etiladi, qanotsimon urugTar ajralib chiqadi, uzunligi
1
sm, 1000
tasining og‘irligi 5-9 g, urug‘idan ko‘payadi, sergul navlari
payvandlash y o ‘li bilan ko‘paytiriladi. Shaharlami ko ‘kalamzor-
lashtirishda keng foydalaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |