A. Q. Q a y im o V aholi yashash joylarini

VA PARVARISHLASII
JOYLARNI KO‘KALAM ZORLASHTIRISH UCHUN
 
TAYYORLASH
Har  bir  hududni  ko‘kalamzorlashtirishga  kirishishdan  oldin,  u 
erda joyning muhandislik tayyorgarchilik  ishlari olib boriladi.
Muhandislik  tayyorgarchilik  ishlari  quyidagilarni  o ‘z  ichiga 
oladi:  vertikal  reja  tuzish  va  yuza  oqimni  tashkil  etish,  hududni 
qisman  yoki  butunlay  quritib  olish,  er  osti  kommunikasiyalarini 
o ‘tkazish  va  hududni  suv  toshishdan  himoyalash,  suv  havzalarining 
nishabliklari  va  qirg‘oqlarini  mahkamlash.  Tayyorgarlik  ishlari, 
shuningdek,  hududni  tozalash  bo‘yicha  sanitar-gigienik  tadbirlarini. 
barcha  joyni  qisman  tekislab  chiqishni  o ‘z  ichiga  oladi.  Ushbu 
tadbirlam ing  asosiy  vazifasi  daraxtlar  yaxshi  o ‘sib-rivojlanishi 
uchun  qulay  sharoitlar  yaratishdan  iborat.  Muhandislik  tayyorgar- 
likning  barcha  masalalari  loyihalar  bilan  mutanosib  holda  ishlab 
chiqiladi  hamda  k o ‘kalam-zorlashtirish  ob’ektining  umumiy  rejasi 
bilan  muvofiqlashtiriladi.  Bu  ishlarni  y o ‘l-qurilish  tashkilotlari 
amalga  oshiradilar.  Tayyorgarlik  ishlarining  turlari  va  hajmlari 
asosan  ob’ektning  joylashgan  eriga,  hudud  maydoniga,  rel’efiga, 
shuningdek,  ahlat  va  qurilish  chiqindilari  bor-yo‘qligiga  qarab 
belgilanadi.  Tayyorgarlik  ishlari  qanchalik  puxta  va  sifatli  bajarilsa, 
bog‘-istirohat  ishlarini  tashkil  etish  uchun  shunchalik  yaxshi 
sharoitlar yaratiladi.
Aholi  yashash  joylari  yoki  sanoat  korxonalarini  ko‘kalamzor- 
lashtirish  ob’ektlarini  rel’efi  birmuncha  tekis  boMgan,  qurilishiar 
uchun qulay maydonchalarda amalga oshiriladi.
Yangi  qurilish  ob’ektlarida  k o ‘kalamzorlashtirish  ishlari 
binolami  qurilishi  bilan  birga,  loyihaga  muvofiq  holda  bajarilishi 
lozim.  O b’ektni  ko‘kalam-zorlashtirish  rejasi  qurilish  loyihasining 
tarkibiy qismi  boMishi kerak.
Umumshahar  miqyosidagi  yirik  obyektlar  (istirohat  bogMari, 
parklar)  noqulay  boMgan,  bekam u-ko‘st  tayyorgarlikka  muhtoj 
hududlarda  joylashtiriladi.  Noqulay  joylar  jumlasiga:  keskin
nishablikka  (15°  dan  yuqori)  ega  maydonlar,  jarliklar,  daryo 
yoqasidagi  kuz  va  bahorda  suv  bosadigan  adir  va  botqoqli  erlar, 
daryo bo‘yidagi  o ‘pirilishga moyil joylar va boshqalar kiradi.
Hududni  ko‘kalamzorlashtirish  ishlarini  boshlashdan  oldin, 
maydon  qurilish  chiqitlaridan  tozalanadi;  toshlar,  to ‘nkalar, 
yog‘ochlar  olib  tashlanadi;  eski  qurilmalar  buziladi,  eski  fundament 
qoldiqlari  va  boshqalar  olib  tashlanadi.  Bu  ish  qanchalik 
mashaqqatli boMmasin, uni  bajarish muhim tadbir hisoblanadi.
Tozalash  ishlarini  bajarib  boMgandan  keyin,  maydonning 
unumdor  tuproqli  qatorini  saqlab  qolish  choralari  ko‘riladi. 
Tuproqning  yuza  qatlamini  yigMb  olib,  bir  joyda  to ‘planadi,  yoki 
buldozer  bilan  surib  qo‘yiladi.  OMlari  oldindan  o ‘rilgan  chimlarni 
chim  kesadigan  uskuna  bilan  eni  25-30  sm  uzunligi  40-50  sm  va 
qalinligi  3-8  sm  boMgan  boMaklarga  kesib,  soya  joyga  taxlab 
qo‘yiladi  (bir  necha  qavat  qilib).  Ularni  doimiy  maydonga 
terilgunga  qadar vaqti  bilan  suv  berib turiladi.  Keyinchalik yigMlgan 
tuproq  va  chim  bd'Maklari  ko‘kalamzo-lashtiriladigan  maydonga 
joylashtiriladi.  Agar  bu  ish  bajarilmagan  boMsa,  qurilish  chiqitlari 
qolgan  maydon  tuprogM  unumli  tuproq  qavati  bilan  almashtiriladi. 
Daraxt va  butalar ekiladigan joydagi  chuqurchalar tuprogM  butunlay 
yangilanishi  lozim.  Hududni  birlamchi  rejalashtirish  ishlarini 
vertikal  rejalashtirish  loyihasiga  toMiq  munosib  holda  bajariladi.  Er 
osti  inshootlari  va  qurilmalarini  joylashtirishda  vujudga  kelgan 
jarliklar,  chuqurliklar  tuproq  bilan  ko‘miladi.  Bunda  qumoq  va 
qumloq tuproqlardan  foydalaniladi,  unda mayda qurilish  chiqindilari 
(40-50  %)  oshmagan  aralashmasi  boMishi  ruxsat  etiladi.  Toza 
qurilish  chiqindilaridan  xiyobon  va  maydonchalar  barpo  etiladigan 
joylardagi  chuqurliklarni  toMdirish  mumkin.  Tuproq  ko‘chib 
kelishini  oldini  olish  maqsadida  bu  joylarga  organik  yoki  kimyo 
ishlab  chiqarish  chiqindilarini  solish  ruxsat  etilmaydi.  Organik 
chiqindilarni  -   taxta  qirindisi,  payraxasi,  barglar  va  boshqalar  -  
maydon  tekislangandan  keyin  hamda  loyihalash  ishlari  amalga 
oshirilgandan  so‘ng  maydonga  tekis  qilib  yoyib  chiqiladi,  ustidan

---

yangi  tuproq  solinib,  u  joyda  daraxt  va  butalarni  ekish  hamda 
gazonlar  barpo  etish  mumkin.  Organik  chiqindilar  miqdori  umumiy 
tuproq aralashmasidan  20% ko‘p bo‘lmasligi  lozim.
Hududni  tekislashda  imkoni  boricha  er  qazish  ishlarini,  y a’ni 
chetdan tuproq olib kelishni  kamaytirishga harakat qilish  lozim.
Vertikal  rejalashtirish  ishlarini  tugatgandan  so‘ng,  muxandislik 
kommunikasiyalarning  asosiy  yo‘nalishlari  yo‘llar,  maydonchaiar 
cheti  hamda  inshootlar  qurilish  joylarini  belgilash  ishlari  amalga 
oshiriladi.  Shundan  so‘ng,  muxandislik  quvurlarini  yotqizish, 
inshootlar  va  yoMkalar  qurilishiga  kirishiladi.  Ko‘pchilik  ko‘ka- 
lamzorlashtirish  obyektlaridagi  er  osti  inshootlariga:  drenaj,  er  osti 
suv  quvurlari,  ochiq  va  yopiq  sug‘orish  tizimlari,  elektr  va  telefon 
kabellari  kiradi.  Er  osti  inshootlarini  qurish  ishlari  bog‘  -   istirohat 
inshootlarini,  kichik  arxitekturua  shakllarini  hamda  ko‘kalam- 
zorlashtirish  ishlarini  boshlashdan  oldin  bajarilishi  kerak.  Ushbu 
muhandislik  inshootlari  barcha  maxsus  loyihalar  asosida  bajariladi 
hamda bir qancha m ablag‘  sarflashni  talab  etadi.
Yopiq  sug‘orish  tarm og‘i  kichik  va  muhim  joylarda  barpo 
etiladi.
Keskin  nishabliklarni  eroziyadan  saqlash  hamda  suv  havzalari 
qirg‘oqlarini  mahkamlash  maqsadida  bir  qancha  tadbirlar  amalga 
oshiriladi.  Bu  ishlar  xududni  muhandislik  tayyorlash  bo‘yicha 
amalga  oshiriladigan  tadbirlam ing  bir  qismi  bo'lib,  quyidagilarni 
o ‘z  ichiga  oladi:  o ‘t  o ‘sadigan  chim  qoplamasini  barpo  etish;  yuza 
oqimini  to ‘xtatib  turadigan  daraxt  va  butalarni  ekish  ishlari. 
Nishablikning  past  qismida  y o ‘nalish  bo‘yicha  suvni  yig‘ib, 
oqizishga moMiallangan ariqchalar o ‘tkaziladi.
Q irg‘oqlarni  himoyalash  inshootlari  toifasi  va  konstruksiya 
jihatlari  suv  havzalarining  vazifasiga  va  mavjud  qurilish  material- 
lariga  moslab  quriladi.  Bularning  oddiy  toifalari  quyidagicha: 
1)  urug‘  ekish  bilan  yoki  chim yotqizish  uslubi  bilan  gazonlar barpo 
etish;  2)  butalarni  ekish  hamda  o ‘t  urug‘larini  ekib,  mahkamlovchi 
qoziqchalarni  navbatma-navbat joylashtirish.
1.  M uxandislik tayyorgarlik  ishlariga nimalar kiradi?
2.  Qurilish  chiqindilar  miqdori  necha  foizdan  oshmasligi 
kerak?
3. Er osti  inshootlariga nimalar kiradi?
4.  Qirg‘oqlarni himoyalovchi  inshootlar qanday barpo etiladi?