Oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi andijon davlat universiteti

Yo‘l tanlashning ratsionalligi. 
Eng yangi modernizatsiya nazariyalariga muvofiq, 
odamlarning harakatlari tobora ratsionallashib boradi. Ammo o‘zgacha nuqtai nazar 
ham  mavjud  bo‘lib,  uning  mohiyati  hozirgi  davr  inson  xulq-atvorining  yanada 
ko‘proq  andozalarini  taklif  qiladi,  vaholanki,  an’anaviy  jamiyat  har  bir  individga 
uning ijtimoiy maqomiga muvofiq keladigan bitta xulq-atvor andozasinigina taklif 
qilgan, degan gipotezada o‘z ifodasini topadi.  
Ushbu yo‘l tanlash qay darajada ratsional? Bu juda murakkab savol. Mazkur yo‘l 
tanlash  erkin,  binobarin,  ma’lum  darajada  oqilona  ekanligiga  Xantingtonning 
ishonchi  komil.  Uning  fikricha,  tanlangan  yo‘l  hech  bo‘lmasa  individ  istagan 
darajada oqilona bo‘lishi lozim. Agar individ yo‘l tanlashdan bo‘yin tovlagan bo‘lsa, 
bo‘yin tovlash faktining o‘zi ham erkin yo‘l tanlash natijasidir. Ammo Erix Fromm 
o‘rgangan erkinlikdan o‘zini olib qochish fenomenini eslaylik. Bu yerda gap chindan 
ham  erkinlik  haqida  va  tafakkur  erkinligi  haqida  boradimi?  Yo‘q,  bizning 
nazarimizda,  biz  bu  yerda  individ  irodasini  bo‘ysundirishning  kuch  ishlatishga 
asoslangan odatdagi usullarining yo‘qligi fenomeniga duch kelamiz. Ammo hozirgi 
zamon jamiyatida erkin irodani uzurpatsiya qilishning odatdagi usullari o‘rnini kuch 
ishlatishga asoslanmagan, yanada o‘tkirroq zamonaviy usullari egallamoqda. Ular 
tafakkurni bo‘ysundirish bilan bog‘liq.  
Hozirgi vaqtda tadqiqotchilar texnika yutuqlari va ularning kundalik hayotga joriy 
etilishi madaniyatning alohida bir turi – ekran madaniyatini shakllantirgani haqida 
ko‘p  gapirmoqdalar.  «Kitob  bilan  taqqoslaganda,  hozirgi  ekran  mediumlarining 
kuchi  shundaki, u  obraz  va tovushga  tayanadi.  U  g‘oyalardan, haqiqatlardan  yoki 
mohiyatlardan kelib chiqmaydi, u refleksiyani, ya’ni e’tiborni belgining shaklidan 
uning mazmuniga qaratishni nazarda tutmaydi»
154
. B.V.Markov erkin yo‘l tanlashga 
ta’sir  ko‘rsatishning  yangi  vositalari  ko‘pchilik  o‘ylaganidek  yangi  emasligini 
ta’kidlaydi. 
Ekran  madaniyatida  ibtidoiy  jamoani  shakllantirgan  va  qadimgi  sivilizatsiyalar 
hayotida  ulkan  rol  o‘ynagan  ijtimoiy-madaniy  fenomenlarning  tiklanishiga  olib 
kelgan  yangi  fenomenlar  paydo  bo‘ldi.  Bu  yerda  gap  idolokratiya,  ikonofiliya, 
fetishizm  hamda  magik  va  magnetopatik  texnikaning  odamlarning  xatti-
harakatlariga  irratsionallashtiruvchi  ta’sir  ko‘rsatgan  va  aql  bilan  tushunib 
bo‘lmaydigan samaradorlik bilan tavsiflanadigan boshqa turlari haqida boradi. 
Texnika yutuqlari ta’sirida inson tafakkuri so‘nggi o‘n yilliklar mobaynida sezilarli 
darajada  o‘zgardi.  Hozirgi  davr  odami  vizual  axborot  (reklama,  teledasturlar, 
Internet va o‘zgacha «tasvirlar»)ning doimiy ta’siri ostida yashaydi. Ayni hol uning 
tafakkuri  «blokli»  yoki  uzuq-yuluq  tus  olishini  belgilaydi.  Muayyan  bloklar 
majmuiga  kiruvchi  elementlardan  birining  qabul  qilinishi  muqarrar  tarzda  butun 
majmuaning  qabul  qilinishiga  olib  kelaji.  Obrazni  tanlar  ekan,  individ  shu  tariqa 
oqilona tanlash imkoniyatisiz g‘oyani, g‘oya ketidan esa harakatlarni ham tanlaydi. 
So‘zning  asl  ma’nosida  erkinlikka  ega  bo‘lmagan  holda  javobgarlikni  o‘z 
zimmasiga oladi. 
                                                 
154
 Марков Б.В. В поисках другого. 
Хабермас Ю.
 Вовлечение другого // Очерки политической теории. – М., 
1999. – 42-б.  

---

Siyosiy  hayotda  bu  u  yoki  bu  lavozimga  nomzodlar  o‘rtasida  tanlashni  amalga 
oshirish  bilan  bog‘liq.  Mazkur  tanlash  dasturlar  va  saylov  oldidan  berilgan 
va’dalarni qiyosiy tahlil qilish yo‘li bilan emas, balki siyosiy televizion reklamaning, 
ong  osti  sohasiga  ta’sir  ko‘rsatuvchi  jumlalarning  turli  xil  ta’siri  ostida  amalga 
oshiriladi.  
Bularning barchasi  hozirgi davr  aniq  maqsadga va qadriyatga qaratilgan  oqilona 
harakatning  roli  kuchayishiga  olib  kelmaganini,  balki  yangi  turdagi  harakatni 
vujudga keltirganini anglatadi. Bu harakatni ruhiy harakatlarning tur xillari qatoriga 
kiritish  mumkin.  Madaniyat  sotsiologiyasi  tanlangan  uslub  bilan  belgilanadigan 
harakatni  o‘rganadi.  Uslub  estetik  mayllarga  muvofiq  tanlanadi.  L.A.Ionin  ta’biri 
bilan aytganda, an’ana va qonun ijtimoiy arbob yoki ijtimoiy guruhdan yo‘l tanlash 
imkoniyatini  tortib  oladi,  individ  yoki  guruhda  yo‘l  tanlash  imkoniyati  paydo 
bo‘lganida esa, uslub haqida gapirish mumkin bo‘ladi.  
An’ana va qonun muayyan harakatlarni qat’iy belgilaydi va individ yoki guruhning 
xatti-harakatlariga amalda anonim tus beradi. Hozirgi turmush tarzi esa, aksincha, 
harakat  va  xulq-atvorning  butunlay  har  xil,  ba’zan  hatto  muqobil  andozalarini 
tanlash  imkoniyatini  beradi.  Ularni  qonunlar  bilan  emas,  balki  uslublar  bilan 
solishtirish o‘rinliroq bo‘ladi, zero mazkur madaniyat yoki din qabul qilgan qonun 
doimo bitta bo‘ladi va u boshqa qonunlarni inkor etadi. Uslub esa mohiyat e’tibori 
bilan ko‘p sonli uslublardan biri hisoblanadi.  
Simvolik  interaksionizm  konsepsiyasiga  muvofiq,  bajaruvchining  maqsadi  – 
vaziyatning  ayrim,  konkret  tavsifini  quvvatlash  va  shu  tariqa  voqelikka  o‘z 
munosabatini ifodalash. Tomas va Znanetskiy teoremasiga muvofiq, «agar biz ayrim 
vaziyatni  real  deb  belgilasak,  u  o‘z  oqibatlariga ko‘ra  ham  real  bo‘ladi». Ijtimoiy 
dunyo  –  bu  taxminiy  ifodalar  dunyosi.  Odamlarning  harakatlari  ijtimoiy  o‘zaro 
aloqaning  u  yoki  bu  ishtirokchisi  nimani  ifodalamoqchi  bo‘lganligi  haqidagi 
muayyan  tasavvurga  asoslanadi.  Ammo  bu  ifodalar  qay  darajada  aniq 
tushunilganiga  yuz  foiz  ishonish  mumkin  emas.  Kundalik  hayotda  biz  o‘z 
ishlarimizni  deyarli  yuritmasligimiz,  qarorlar qabul qilmasligimiz va  maqsadlarga 
erishmasligimizni  statistik  yoki  ilmiy  jihatdan  tushunib  yetishimiz  ham  juda 
muhimdir.  Biz  doim  taxminlar  bilan  yashaymiz.  Natijada  o‘zgalar  niyatini  aniq 
taxmin  qilish  muammosi  yuzaga  keladi.  Bu  o‘z  mohiyatiga  ko‘ra  cheksiz 
muammodir.  Niyatlari  tushunarli  bo‘lishi  uchun  ijtimoiy  arbob  o‘z  harakatlarini 
simvollashtirishni amalga oshiradi.  
Shu narsa diqqatga sazovorki, U.Tomas o‘z maqsadlarini statistik belgilash haqida 
gapiradi.  Fizika,  biologiya  va  iqtisodiyotda  dinamik  qonunlar  o‘rnini  statistik 
qonunlar  egallashi  determinizmning  yangi,  murakkablashtirilgan  ko‘rinishi  paydo 
bo‘lishiga  olib  keldi.  Tomas  ehtimollikni  statistik  belgilash  ham  bashorat 
ob’ektining  xususiyatiga  ko‘ra  bizga  to‘g‘ri  kelmasligini  qayd  etadi.  Ammo  bu 
fikrga qo‘shilish qiyin. 
Taxminiy mo‘ljallar imkoniyatlar, ya’ni ehtimolliklar bilan ish ko‘radi va inson u 
yoki  bu  voqeaning  yuz  berish  ehtimoliga  hech  bo‘lmasa  taxminiy  baho  berishga 
moyil. Agar biron-bir odamning xulq-atvoriga ko‘p narsa bog‘liq bo‘lsa, bashorat 
muallifi  uni  mumkin  qadar  aniqroq  qilishga  intiladi.  Buning  uchun  u  bo‘lg‘usi 
sherigi haqida mumkin qadar ko‘proq ma’lumot olishga, uning oldingi xulq-atvorini 

---

tahlil qilishga, shuningdek uning fikrlash jarayoniga mavjud barcha vositalar bilan 
ta’sir  ko‘rsatishga  harakat  qiladi.  Ayni  shu  omil  ilmiy  induksiyani  ommaviy 
induksiyadan  ajratish  imkoniyatini  beradi.  Bu  yerda  aynan  ilmiy  induksiyaga  xos 
bo‘lgan turli vositalar: qarama-qarshi holatni izlash, sababiy bog‘lanishlarni izlash, 
kuzatish va hatto eksperiment mavjud bo‘lishi mumkin. Agar ilmiy induksiya uchun 
sharoitlar  yetarli  bo‘lmasa,  o‘zaro  aloqa  ham  cheklangan  bo‘ladi.  Sharoitlar 
umuman mavjud bo‘lmagan taqdirda esa ijtimoiy arbob har qanday turdagi o‘zaro 
aloqadan  o‘zini  tiyadi.  «Birinchi  uchragan»  odamga  ishonib  chuv  tushgan 
individlarga jamoatchilik tanbehi beriladi.  
Bizning  bilimimiz  eng  avvalo  taxminiy  xususiyat  kasb  etadi  va  taxminiy 
xulosalarimiz  lozim  darajada  apodiktik  emas,  degan  tezisning  ilgari  surilishi 
tasodifiy bir hol emas. Uning ildizlari pragmatistlarning falsafiy ta’limotiga borib 
taqaladi,  pragmatistlar  esa,  o‘z  navbatida,  induktiv  mantiq  va  taxminiy  xulosalar 
bilan uzviy bog‘langan nominalizm va empirizm an’anasiga tayanadi.  
Tomasning  fikrlariga  deduksiya  va  induksiyani  abduksiya  bilan  almashtirishni 
taklif  qilgan  Pirs  va  Jeyms  falsafasi,  hech  shubhasiz,  kuchli  ta’sir  ko‘rsatadi. 
Pragmatizm  ko‘pincha  amerikacha  falsafiy  yo‘nalish  sifatida  tavsiflanadi.  Uning 
asoschisi  Charlz  Pirs  inson  harakatini  «atrofida  barcha  falsafiy  tushunchalar  va 
konsepsiyalar aylanadigan va shakllanadigan o‘q»qa aylantirgan. Ayni shu sababli 
bilish faoliyatining tashqi borliqqa bo‘lgan munosabati haqidagi klassik masalalarni 
o‘rganishdan voz kechilgan.  
Pirs  bilim  haqida  emas,  balki  ishonch  haqida  gapirishni  taklif  qiladi.  Bunda  u 
ishonch  deganda  muayyan  tarzda  harakat  qilish  odatini  tushunadi.  U  bilim  va 
bilmaslikni, haqiqat va ishtibohni emas, balki ishonch va shubhani bilish jarayonini 
tavsiflovchi asosiy kategoriyalar deb hisoblaydi. Haqiqat umum ahamiyatiga molik 
bo‘lgan,  ya’ni  tadqiqotchilarning  cheksiz  hamjamiyati  tomonidan  e’tirof  etilgan 
ishonchdir.  Tushuncha  o‘tmish  nuqtai  nazaridan  emas,  balki  yuz  berishi  mumkin 
bo‘lgan oqibatlari, ya’ni kelajak nuqtai nazaridan qaralishi lozim.  
Yangi davr falsafasi mexanik sababiyat foydasiga voz kechgan maqsad tushunchasi 
unga yana inson faoliyati tushunchasi sifatida qayta boshladi. Fallibilizm (xatolilik) 
prinsipi:  inson  bilimlari  voqelik  bilan  mutlaqo  muvofiqlik  holatiga,  ya’ni  mutlaq 
haqiqatga  hech  qachon  erishmaydi.  Mutlaq  haqiqat  bilish  jarayoniga  yo‘l 
ko‘rsatuvchi va unga tuzatishlar kirituvchi yetakchi g‘oyadir.