uning ijtimoiy maqomiga muvofiq keladigan bitta xulq-atvor andozasinigina taklif
qilgan, degan gipotezada o‘z ifodasini topadi.
Ushbu yo‘l tanlash qay darajada ratsional? Bu juda murakkab savol. Mazkur yo‘l
tanlash erkin, binobarin, ma’lum darajada oqilona ekanligiga Xantingtonning
ishonchi komil. Uning fikricha, tanlangan yo‘l hech bo‘lmasa individ istagan
darajada oqilona bo‘lishi lozim. Agar individ yo‘l tanlashdan bo‘yin tovlagan bo‘lsa,
bo‘yin tovlash faktining o‘zi ham erkin yo‘l tanlash natijasidir. Ammo Erix Fromm
o‘rgangan erkinlikdan o‘zini olib qochish fenomenini eslaylik. Bu yerda gap chindan
ham erkinlik haqida va tafakkur erkinligi haqida boradimi? Yo‘q, bizning
nazarimizda, biz bu yerda individ irodasini bo‘ysundirishning kuch ishlatishga
asoslangan odatdagi usullarining yo‘qligi fenomeniga duch kelamiz. Ammo hozirgi
zamon jamiyatida erkin irodani uzurpatsiya qilishning odatdagi usullari o‘rnini kuch
ishlatishga asoslanmagan, yanada o‘tkirroq zamonaviy usullari egallamoqda. Ular
tafakkurni bo‘ysundirish bilan bog‘liq.
Hozirgi vaqtda tadqiqotchilar texnika yutuqlari va ularning kundalik hayotga joriy
etilishi madaniyatning alohida bir turi – ekran madaniyatini shakllantirgani haqida
ko‘p gapirmoqdalar. «Kitob bilan taqqoslaganda, hozirgi ekran mediumlarining
kuchi shundaki, u obraz va tovushga tayanadi. U g‘oyalardan, haqiqatlardan yoki
mohiyatlardan kelib chiqmaydi, u refleksiyani, ya’ni e’tiborni belgining shaklidan
uning mazmuniga qaratishni nazarda tutmaydi»
152
. B.V.Markov erkin yo‘l tanlashga
ta’sir ko‘rsatishning yangi vositalari ko‘pchilik o‘ylaganidek yangi emasligini
ta’kidlaydi.
Ekran madaniyatida ibtidoiy jamoani shakllantirgan va qadimgi sivilizatsiyalar
hayotida ulkan rol o‘ynagan ijtimoiy-madaniy fenomenlarning tiklanishiga olib
kelgan yangi fenomenlar paydo bo‘ldi. Bu yerda gap idolokratiya, ikonofiliya,
fetishizm hamda magik va magnetopatik texnikaning odamlarning xatti-
harakatlariga irratsionallashtiruvchi ta’sir ko‘rsatgan va aql bilan tushunib
bo‘lmaydigan samaradorlik bilan tavsiflanadigan boshqa turlari haqida boradi.
Texnika yutuqlari ta’sirida inson tafakkuri so‘nggi o‘n yilliklar mobaynida sezilarli
darajada o‘zgardi. Hozirgi davr odami vizual axborot (reklama, teledasturlar,
Internet va o‘zgacha «tasvirlar»)ning doimiy ta’siri ostida yashaydi. Ayni hol uning
tafakkuri «blokli» yoki uzuq-yuluq tus olishini belgilaydi. Muayyan bloklar
majmuiga kiruvchi elementlardan birining qabul qilinishi muqarrar tarzda butun
majmuaning qabul qilinishiga olib kelaji. Obrazni tanlar ekan, individ shu tariqa
oqilona tanlash imkoniyatisiz g‘oyani, g‘oya ketidan esa harakatlarni ham tanlaydi.
So‘zning asl ma’nosida erkinlikka ega bo‘lmagan holda javobgarlikni o‘z
zimmasiga oladi.
Siyosiy hayotda bu u yoki bu lavozimga nomzodlar o‘rtasida tanlashni amalga
oshirish bilan bog‘liq. Mazkur tanlash dasturlar va saylov oldidan berilgan
va’dalarni qiyosiy tahlil qilish yo‘li bilan emas, balki siyosiy televizion reklamaning,
ong osti sohasiga ta’sir ko‘rsatuvchi jumlalarning turli xil ta’siri ostida amalga
oshiriladi.
152
Марков Б.В. В поисках другого.
Do'stlaringiz bilan baham: