Oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi andijon davlat universiteti

Jon  Lokk
  (1632  –  1704)  –  ingliz  faylasufi,  bilishning  empirik  nazariyasi 
asoschisi,  liberal  ijtimoiy-siyosiy  konsepsiya  muallifi.  Eng  muhim  asarlari: 
«Inson bilimi haqida tajriba», «Davlatni boshqarish haqida ikki risola», «Tarbiya 
haqida ayrim fikrlar» va h.k. 
Lokk falsafasining diqqat markazida ingliz empirizmi ruhida rivojlangan bilish 
nazariyasi turadi. Lokk ilgari surgan konsepsiya 
sensualizmga
 asoslanadi, inson 

---

bilimi to‘laligicha tajribadan keltirib chiqariladi. Lokk inson tafakkurida tug‘ma 
g‘oyalar mavjudligiga bo‘lgan ishonchni tanqid tig‘i ostiga oladi. Uning fikricha, 
aql toza taxta yoki oq qog‘oz (tabula rasa)ni o‘zida ifodalaydi. Bilishning birdan-
bir  manbai  bo‘lib  tajriba  xizmat  qiladi.  Lokk  ichki  va  tashqi  tajribani  ajratadi. 
Tashqi  tajribani  biz  sezgi  organlarimiz  yordamida,  ichki  tajribani  esa  –  o‘z 
tafakkurimiz (refleksiya) faoliyatini idrok etish yo‘li bilan o‘zlashtiramiz.   
Lokk barcha sezgilarni ikki turkumga – birlamchi sifatlar haqidagi g‘oyalar va 
ikkilamchi sifatlar haqidagi g‘oyalarga ajratadi. Birlamchi sifatlar – bu jismlarga 
xos sifatlar. Ular jismlarning o‘zida mavjud. Birlamchi sifatlarga ko‘lam, shakl, 
harakat  va  hokazolar  kiradi.  Ikkilamchi  sifatlar  sezgi  organlari  ta’sirida  paydo 
bo‘ladi,  ular  jismlarda  mavjud  emas.  Ikkilamchi  sifatlarga  rang,  ta’m,  hid  va 
hokazolar kiradi.  
Sezgilar  va  refleksiya  yordamida  olingan  g‘oyalar  bilish  jarayoniga  zamin 
yaratadi.  Aql  biriktirish,  taqqoslash  va  mavhumlashtirish  yo‘li  bilan  sodda 
g‘oyalardan murakkab g‘oyalarni yasaydi. /oyalar aniq va mavhum, haqiqiy va 
xayoliy,  adekvat  va  noadekvat  bo‘lishi  mumkin.  Bunda  haqiqat  g‘oyalarning 
voqelikka muvofiqligi sifatida tushuniladi. 
O‘z  ijtimoiy-siyosiy  ta’limotida  Lokk,  xuddi  Gobbs  kabi,  jamiyatning  tabiiy 
holatidan kelib chiqadi. Ammo u jamiyatni hammaning hammaga qarshi urushi 
deb hisoblamaydi, balki erkinlik va tenglik saltanati sifatida tasvirlaydi. Insonning 
tabiiy  huquqlariga  Lokk  yashash  huquqi,  erkinlik  va  o‘z  peshona  teri  bilan 
topilgan mulkka egalik qilish huquqini kiritadi. O‘zini o‘zi asrashga intilish inson 
uchun tabiiydir, ayni shu sababli u xususiy mulkka egalik qilishi lozim, aks holda 
u  o‘zining  asosiy  ehtiyojlarini  qondira  olmaydi.  Boshqa  tomondan,  mulkdorlik 
mehnat  va  mehnatkashlik  bilan,  demakki,  ijtimoiy  boylikning  ko‘payishi  bilan 
ham uzviy bog‘liq.  
Odamlarning  davlat  boshqaruviga  o‘tishi  va  ijtimoiy  shartnomaning  tuzilishi, 
Lokk fikriga ko‘ra, tabiiy holatda huquqlarning mustahkam emasligi tufayli yuz 
beradi.  Shu  sababli  bunda  tabiiy  huquqlar  va  tabiiy  erkinlikdan  butunlay  voz 
kechish yuz bermaydi. Inson faqat ularni o‘z shaxsi va mol-mulkini himoya qilish 
uchun  zarur  bo‘lgan  darajadagina  cheklaydi.  Binobarin,  oliy  hokimiyat 
cheklanmagan bo‘lishi mumkin emas.  
Mutlaq  hokimiyatni  cheklash  uchun  uni  qonunchilik,  ijro  va  federativ 
tarmoqlarga  ajratish  talab  etiladi.  Bu  holda  ular  bir-biriga  qaram  bo‘lmaydi  va 
shaxs huquqlarini ta’minlay oladi. Bunda qonunchilik hokimiyati birinchi darajali 
ahamiyat  kasb  etadi.  Cherkov  davlat  ishlariga  aralashmasligi  kerak,  xuddi 
shuningdek davlat ham cherkov ishlariga aralashmasligi lozim.  
Lokk tarbiya konsepsiyasini ham ilgari surdi. Uning fikricha, jismonan kuchli 
va ma’naviy yetuk insonni shakllantirish uchun tegishli ijtimoiy sharoitlar mavjud 
bo‘lishi kerak.  
Lokk  falsafasi  g‘arb  ma’naviy  hayotiga  ulkan  ta’sir  ko‘rsatdi.  Uning  ta’sirida 
Yevropada Ma’rifat davrining ijtimoiy-siyosiy tafakkuri shakllandi.   
 
Ikkinchi nuqtai nazar tarafdorlari (Dekart, Leybnits, Gegel) fikriga ko‘ra, umumiy 
va  zaruriy  haqiqatlar  faqat  tafakkurning  o‘zidan  olinishi  mumkin.  Ikkala  nuqtai 

---

nazar ham tor, bir yoqlamadir. Bilish faoliyatining rivojlanish jarayoni hissiylik va 
ratsionallik  bir-biri  bilan  bog‘langan  va  bir-birini  taqozo  etishini,  o‘z  faoliyat  va 
rivojlanish jarayonida ular bir-biriga o‘tishini ko‘rsatdi.  
Ammo hissiy va ratsional bilishning yagonaligi ularning har birini o‘zining alohida 
ichki xususiyatlaridan mahrum etmaydi. Inson o‘zini qurshagan dunyo bilan o‘zaro 
aloqaga kirishganida uning sezgi organlari faoliyati hissiy bilish deb ataladi. Hissiy 
bilishning  o‘ziga  xos  xususiyati  uning  konkretligi  va  predmetli  xususiyatida 
namoyon  bo‘ladi.  Hayot  faoliyati  jarayonida  insonning  sezgi  organlari  signal 
sistemasi  sifatida  amal  qiladi.  Uning  yordamida  inson  mazkur  mehnat  jarayoni 
amalda mavjud bo‘lgan qaysi narsalar majmui bilan o‘zaro aloqada yuz berayotgan 
bo‘lsa, ayni shu narsalar majmuiga nisbatan konkret vaziyatga qarab mo‘ljal oladi. 
Bunda  hissiy  bilish  biron-bir  umumiy  bilim  bermaydi,  lekin  konkret  amaliy 
vazifalarni  yechishda  kishilar  maqsadga  muvofiq  ish  ko‘rishlari  uchun  imkoniyat 
yaratadi. Hissiy bilishning asosiy shakllari – sezish, idrok etish va tasavvur qilish. 
Hissiy  bilish  bizni  o‘zimizni  qurshagan  dunyo  bilan  bevosita  bog‘laydi.  U 
ko‘rgazmali xususiyat kasb etadi. Hissiy bilish hodisalar yuzasida nimalar yotishini, 
narsalarning,  odatda,  o‘zgaruvchan  va  tasodifiy  bo‘lgan  yuzaki  tomonlarini  aks 
ettiradi. Ammo inson samarali faoliyat ko‘rsatish uchun barqaror, zaruriy tomonlar 
va  aloqalarni  aks  ettiruvchi  bilimlarga  muhtoj  bo‘ladi.  Hissiy  bilish  bunday 
bilimlarni bermaydi. Shunda inson tashqi dunyoni aks ettirishning oliy turi – nazariy 
yoki oqilona bilishga kirishadi.  
Oqilona  bilishda  inson  abstraksiya  yordamida  hodisalar  va  jarayonlarning 
ikkinchi  darajali  jihatlarini  mavhumlashtiradi,  ya’ni  tashqi  dunyoni  va  insonning 
o‘zini belgilovchi aloqalar, bog‘lanishlar va o‘zaro aloqani anglab yetadi.
 Hissiy 
bilishdan  farqli  o‘laroq,  oqilona  bilish  bilvosita,  umumiy  xususiyat  kasb  etadi. 
Ratsional  bilish  shakllari  tushuncha,  muhokama  va  aqliy  xulosalardir.
  Ratsional 
bilish  dunyoni  bilishning  tomonlaridan  biri  sifatida  aql  va  tafakkur  ko‘rinishida 
mavjud bo‘ladi.  
Aqliy faoliyat – bu fikr shakllari bilan aniq belgilangan sxema, andozaga muvofiq 
ish  ko‘rish.
  Aql  yaxlit  bir  butun  narsalarni  bir-birini  istisno  qiluvchi  qarama-
qarshiliklarga ajratadi. Aql faoliyati nazariy fikrlash uchun zarur. Aql-idroksiz fikr 
mujmal  va  nomuayyan  bo‘ladi.  Aql  nazariyani  formallashtirilgan  tizimga 
aylantirishga harakat qiladi va fikrlash jarayoniga tizimli, izchil tus beradi.  
Aql-idrokdan  farqli  o‘laroq,  tafakkur  tushunchalar  bilan  ularning  mazmuni  va 
tabiatini anglagan holda ish ko‘radi. Tafakkur yordamida hodisalar, jarayonlar ijodiy 
faol, izchil aks ettiriladi. U – bunyodkorlik faoliyati, inson ehtiyojlari va mohiyatiga 
muvofiq keladigan dunyoni yaratish quroli. 
Inson bilimi – hissiy va ratsional faoliyatning birligi
. Ushbu bilim cho‘qqilaridan 
turib  ob’ektiv  borliq  anglab  yetiladi,  uni  oqilona  o‘zgartirish  yo‘llari  belgilanadi. 
Shu  bilan  bir  vaqtda  bilim  ba’zan  tafakkurning  yaratilgan  shakllari  chegarasidan 
chetga  chiqadi,  uni  ma’lum  tushunchalar  yordamida  tushuntirishning  iloji 
bo‘lmaydi, ya’ni u irratsional unsurlarni o‘z ichiga oladi.  
Irratsionallik – aql bilan bilish mumkin bo‘lmagan, mantiqiy fikrlash bilan muvofiq 
kelmaydigan  narsalar  va  hodisalar
.  Unga  mantiqni  o‘zgartirish,  uni  fikrlashning 
yangicha  shakllari  bilan  boyitish  yo‘li  bilan  barham  beriladi.  Ammo  irratsional 

---

bilimni  oqilona  bilimga  aylantirish  jarayoni  hech  qachon  tugamaydi.  Irratsional 
qoldiq hamisha mavjud bo‘ladi va bir irratsional narsa yoki hodisa oqilona tus olsa, 
albatta  boshqa  bir  irratsional  narsa  yoki  hodisa  paydo  bo‘ladi,  inson  fikri  uning 
tafakkuriga  ma’lum  bo‘lmagan  yangi  tushunarsiz  narsa  yoki  hodisa  bilan 
to‘qnashadi. Ayni shu sababli oqilona narsalar va hodisalargina o‘zgaradi, katta aql 
esa  o‘zi  kabi  katta  qarama-qarshilik  bilan  to‘qnashadi  va  uni  yaratadi. 
Irratsionallikning  mavjudligini  inkor  etish  yaramaydi.  Tabiat  va  ijtimoiy  hayot 
dunyoning oqilona yaratilgan manzaralaridan birortasining ham doirasiga sig‘maydi 
va har qanday aql tarixan cheklangan xususiyat kasb etadi.