Oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi andijon davlat universiteti

zamonaviy tasnif
 ayniqsa mashhur bo‘lib, unda olim materiya harakatining 
olti asosiy shakli: subatom-fizik, kimyoviy, molekulyar-fizik, geologik, biologik va 
ijtimoiy materiyalarni farqlaydi. Bu yerda shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, materiya 
harakat shakllarining tasnifi fanlar tasnifi asosi sifatida tushunilgan.  
Materiya  harakat  shakllarini  tasniflashga  nisbatan  boshqacha  yondashuv  ham 
mavjud bo‘lib, unga binoan dunyoning butun rang-barangligi materiya harakatining 
uch  shakli:  asosiy,  xususiy  va  kompleks  shakllar  bilan  bog‘lanishi  mumkin. 
Materiya  harakatining  asosiy  shakllariga  eng  keng  shakllar:  fizik,  kimyoviy, 
biologik va ijtimoiy shakllar kiradi. Ayrim mualliflar materiya harakatining yagona 
fizik  shakli  mavjudligiga  shubha  bildiradi.  Biroq  bu  fikrga  qo‘shilish  mushkul, 
chunki barcha fizik ob’ektlar ikkita eng umumiy fizik xossa – massa va energiyaga 
ega bo‘ladi. Butun fizik dunyoga umumiy va yagona energiyaning saqlanish qonuni 
xosdir.  
Materiya harakatining xususiy shakllari asosiy shakllar tarkibiga kiradi. Masalan, 
fizik  materiya  vakuum,  maydonlar,  elementar  zarralar,  yadrolar,  atomlar, 
molekulalar, makrojismlar, yulduzlar, galaktikalar, Metagalaktikani o‘z ichiga oladi. 
Materiya va harakatning kompleks shakllari jumlasiga 
astronomik
 (Metagalaktika – 
galaktika  –  yulduzlar  –  sayyoralar); 
geologik
  (planetar  jism  sharoitida  materiya 
harakatining  fizik  va  kimyoviy  shakllaridan  iborat); 
geografik 
(lito-,  gidro-  va 
atmosfera  doirasida  materiya  harakatining  fizik,  kimyoviy,  biologik  va  ijtimoiy 
shakllarini o‘z  ichiga  oladi) shakllarni  kiritish lozim.  Materiya  harakati kompleks 
shakllarining  muhim  xususiyatlaridan  biri  shundaki,  ularda  oxir-oqibatda 
materiyaning  quyi  shakli  –  fizik  materiya  yetakchilik  qiladi.  Masalan,  geologik 
jarayonlar fizik kuchlar: gravitatsiya, bosim, issiqlik bilan; geografik qonunlar fizik 
va kimyoviy omillar hamda Yer ustki qatlamlarining o‘zaro nisbati bilan belgilanadi.  
Fan  falsafasi  o‘zi  fanning  qaysi  tipi  bilan  ishlashni  ma’qul  ko‘rishini  narsalar 
mantiqiga ko‘ra aniq tasavvur qilishi lozim. Fanning hali ancha yosh bo‘lsa-da, lekin 
                                                 
8
 Қаранг: Лешкевич Т.Г. Философия. Вводный курс. – М., 1998. – 273-279-б.  
9
 Кедров Б.М. Классификация наук. – М., 1961. Т. 1. – 23-б.  

---

shakllangan an’anasiga ko‘ra barcha fanlar uchga: tabiiy, ijtimoiy va texnik fanlarga 
bo‘linadi. Biroq bu guruhlar bir-biri bilan qancha raqobatlashmasin, jamuljam holda 
ular  olamni  mumkin  qadar  to‘la  tushunib  yetish  bilan  bog‘liq  umumiy  maqsadni 
ko‘zlaydi.