Ravshan rajabov jahon sivilizatsiyalari tarixi

Mustaqil ish  mavzulari:
1. K o‘p oMchovli takror ishlab chiqarishning siklik m akro m odelining 
tahlili.
2.  Qadimgi jam iyatlar iqtisodiyoti  tuzilmasi  dinam ikasi.
3.  Jam iyat iqtisodiy tuzilm asining unsurlari.
4. Takror ishlab chiqarishning o ‘ziga xos xususiyatlari.
94

---

Jahon sivilizatsiyalari tarixi
5-M AVZU:  JA M IY A T N IN G  IJT IM O IY -S IY O S IY
 
T U Z IL M A S IN I  S H A K L L A N IL IS H I
/. 
Ijtimoiy tabaqalanishning chuqurlashuvi.  2.  Davlat va huquqning
 
paydo bo ‘lishi va evolyutsiyasi.
Jam iyat  piram idasining  to'rtinchi  qavati-ijtimoiy-siyosiy  va  davlat- 
huquqiy m unosabatlari sohasini  ifodalaydi.
1.  Ijtimoiy  tabaqalanishning  chuqurlashuvi. 
Shakllanayotgan  ja ­
miyat  insonning  shakllanishi  va rivojlanishining  uzoq  y o ‘li  izini  qoldir- 
gan  biosotsial  tabaqalanishni  m odellashtirib,  meros  qilib  oladi.  M ezolit 
davridayoq  yetakchi  b o ‘lgan  biosotsial  farqlar  barcha  sivilizatsiyalarda 
saqlanib  qoldi.  U larga  quyidagilam i  k o ‘rsatish  mumkin.  Jins  b o ‘yicha 
farqlar,  erkaklar  va  ayollar  avlodining  saqlanishi  va  uni  takror  ishlab 
chiqarishning asosi.  Insoniyat tabiiy tarixi arafasining birinchi bosqichla­
rida,  guruhiy nikohning so‘nggida jam oada yetakchilik ayollarga tegishli 
edi  (matriarxat).  M ezolit  davridan  boshlab  o ‘q-yoyning  paydo  boMishi, 
neolit davrida dehqonchilik va chorvachilikka oMilishi, xususiy mulkchi- 
likning yuzaga kelishi bilan oila va jam iyatda birinchilik ko‘p m ing yillar 
erkaklar qoMiga o ‘tdi. Ayollar va erkaklar soni  o ‘rtasidagi zaruriy nisbat- 
lnxminiy tenglik tabiiy  qonunlar bilan kafolatlanadi.
Yosh  farqlari  bo ‘yicha  aholi  chaqaloq  va  bolalar,  o‘sm ir yoshli,  kat­
ta  va  keksalar yosh  guruhlariga  boMinadilar.  Jam iyatning  har bir  a ’zosi, 
i^'.iir uning hayot yoMini  biron bir sabab  uzib qo ‘ymasa,  bu fazalar orqali 
oM^nit.  1 lirinchi  va so‘nggi  fazadagilar jam iyatning boshqa m ehnatga qo­
biliyatli  n’/olari  qoMlab-quvvatlashini  talab  qiladi.  H ar  bir  yosh  guruhi 
fi/.iologik,  psixologik  va  boshqa  o ‘zida  xos  xususiyatlari,  qiziqishlariga 
egadir.
lJrug‘-jam oalarda  o ‘sm irlarni  katta  yoshlilar  qatoriga  oMish jarayo- 
niga jiddy  e ’tibor berilgan.  K atta yoshli  erkaklar ogMr, xavf-xatarga toMa 
hayot sharoiti, jam oani hayotida muhim o‘rin tutganlar. Erkaklar jam oani 
xavfsizligi  va  belgilangan  hududda  tinch  yashashi  uchun  m as'u l  edilar. 
Shu  sababli  erkak  va  ayol jam oa  a ’zolarining  har  biri  kuchli  va  irodali, 
jamoa  him oyasiga  tayyor  turishlari  zarur  edi.  Shu  sababli  o ‘sm irlikdan 
balog‘at yoshiga yetish vaqtida ular turli sinovlarga duch qilinganlar.  Ini- 
siatsiya -  balog‘at yoshga yetish bagi'shlov sinovlari  boMgan.  O 'sm irlar
95

---

R. RAJABOV
balog‘atga yetish  sinovlaridan  o ‘tib,  bagi'shlov  m arosim idan  so‘ng  ular 
erkaklar  safiga  qo‘shilganlar.  Shu  lahzadan  o ‘sm ir  m avqei  o ‘zgarib, 
haqiqiy  erkak jam oaning to ‘laqonli a ’zosi b o ‘lgan.
Davriy ravishda insoniyat avlodlarining alm ashuvi yuz beradi. Avlod- 
larga xos xususiyatlar ushbu avlodning m anfaatlarini faol ifodalovchilari 
bilan  belgilanadi.  Ular  odatda  ozroq  b o ‘lib,  lekin  aynan  ular  progressni 
harakatlantiruvchi novatorlar b o ‘ladilar.  0 ‘tm ishga ketayotgan,  lekin o ‘z 
m avqeini  saqlab  qolishga  urinadigan  avlod  vakillarining  qoloq  qarash- 
lari  (konservatizm)ni  yoshlar yengishga harakat  qiladilar. Avlodlar  kurashi 
progressning  hayotbaxsh  olg‘a  qadam   tashlashidir.  Avlodlar  o ‘rtasida 
dunyoqarashlam ing har xilligi ixtilofning sababi b o ‘ladi.  Yosh avlod  o ‘z 
ota-bobolarini  orttirgan  tajriba,  bilim -ko‘nim alarini  o ‘zlashtirish  bilan 
birga ulam ing qabul  qilmaydilar.
M ezolit  davrida  odam  hayotining  o ‘rtacha  davom iyligi  uncha  katta 
emas edi. Avlodlar alm ashinuvi (15-20 yilda bir m arta) tez-tez yuz berib, 
aralash avlodlar orasidagi farq sezilarli emas edi. Lekin har bir keyingi ta­
rixiy bosqichda hayotning o ‘rtacha davom iyligi, avlodlar o ‘rtasidagi ora­
liq  o ‘sdi.  M ehnat qurollarini takom illashuvi  ishlab  chiqaruvchi  x o ‘jalik- 
ka o ‘tilishi oziq-ovqat ratsionini boyitib,  uning sifatini yaxshiladi.  Tabiiy 
geografik shart-sharoitlar bilan shartlangan  irqiy va boshqa antropologik 
farqlar,  m untazam   m igratsiya va aralash nikohlar oqibatida turli  etnoslar 
sezilarli darajada aralashib ketdilar.
Biosotsiallikka til farqlarini kiritish mumkin.  Uning kelib chiqishi pa­
leolit davriga kelib taqaladi.  Bu  vaqtda  ular yetarli  darajada ifodalangan 
edi.  Bu  bizgacha  yetib  kelgan  yozuvning  qadim gi  yodgorliklarida  bel- 
gilangan.  Q achonlardir yagona,  ilk til m avjud  bo ‘lgan.  Ular  keyinchalik 
ajratib  ketganm i  yoki  turli  hududlar -  insoniyat m adaniyat  o ‘choqlarida 
turli  xil  tillar paydo  b o ‘lganmi?  qaysiki,  keyin  etnik  aloqalar jarayonida 
o ‘zaro  boyidim i? -  bu  tilshunoslam ing turli  m aktablari  o ‘rtasida  muno- 
zara  m avzusi  b o ‘lib  qolmoqda.  Ammo  tillar  va  shevalar  etnos  va  etnik 
guruhlam ing  shakllanishga  yordam   beradi.  H ar  bir  etnik  guruh  o ‘z  ta- 
rixiga ega.  U lam ing b a ’zi  birlari  o ‘z tillari  bilan o ‘tm ishda qolgan  lokal 
sivilizatsiyalar  bilan  birga  halok  bo‘ldilar  (M isol  uchun,  qadimgi  misr, 
shumer, xett tillari).
Tillar  etnik  aloqalar jarayonida  o ‘zaro  boyigan.  Bu  tilshunoslikning 
turli m aktablarida bahs m avzusi bo‘lib qolmoqda. Lekin tillar va shevalar 
etnos va etnik gum hlam ing shakllanishiga yordam   beradi va o ‘z tarixiga
9 6

---

Jahon sivilizatsiyalari tarixi
ega.  Tillam ing ayrim lari  o ‘tm ishda y o ‘qolib  ketadi,  lokal  sivilizatsiyalar 
bilan birga halok bo‘ladi.  X alqlar v a elatlam ing tillaridagi boshqa farqlar 
ijtimoiy  ayrim lik guruhi,  iqtisodiy  sabablar bilan bog‘liq edi.  Ilk paleolit 
va m ezolitda bunday  farqlar m avjud b o ‘lmagan.  Ular tarixiy xususiyatga 
ega  b o ‘lib,  asta-sekin  yuzaga  kelgan  m ulkiy  tengsizlik  va m ehnat taqsi­
moti  bilan  shartlangan.
Ijtimoiy  farqlarning  boshqa  guruhi  iqtisodiy  sabablar  bilan  b og ‘liq. 
Mezolit  va  ilk  neolitda bunday  farqlar m avjud  emas  edi.  U  tarixiy xusu- 
siyatga ega bo' lib, asta-sekin paydo b o ‘lgan va m ustahkam langan m ulkiy 
tengsizlik  va  m ehnat taqsim oti  bilan bog‘langan.  Kohinlar,  harbiy  bosh- 
liqlar VA  urug‘-qabila boshliqlari o ‘zlari uchun eng yaxshi yerlar,  chorva 
va harbiy o ‘ljalam i o ‘zlashtirib oldilar.  U rug‘-qabilaning oqsuyaklari ana 
shunday  paydo  b o ‘ldi.  Ular jam oaga tegishli  m ulkning katta qism ini xu­
susiy  m ulkka aylantirishning tashabbuskorlari bo ‘ldilar.
Oddiy  jam oachilar  o ‘zlariga  tegishli  yerlarga  ishlov  berib  tirikchi- 
lik  qilar edilar.  Jam oa mulki  sifatida yana  uzoq  vaqt ekin yerlarining bir 
qismi,  o ‘tloq-yaylovlar  ham da  o ‘rmonlar,  suv  havzalari  saqlanib  qoldi. 
Odatda  ekin yerlari  oilalar o ‘rtasida har yili  qayta taqsim   qilingan.  Vaqt 
o'tishi  bilan bunday  qayta taqsim ot  o ‘z aham iyatini y o ‘qotdi.  U rug‘  oq- 
soqollari,  harbiy  boshliqlar,  kohinlar va  ayrim  tadbirkor oila  boshliqlari 
jam oaning  eng  unum dor  yerlarini  egallab  olib,  yem ing  har  yilgi  qayta 
taqsim otiga y o ‘l qo ‘ym aslikka harakat qildilar. Yaqin kelajakda ekin yer­
lari, chorva, mehnat qurollariga m ayda m ulkchilikning shakllanishi k o ‘ri- 
nayotgan  edi.  Bu  mulkning  egasi  oila  boshlig‘i  hisoblanib,  am alda  esa, 
palriarxal  oilaga tegishli edi.  Bu guruhlar asosida je z  asrida sinflar paydo 
bo‘kli.
Iqtisodiy  xilm a-xillikning  boshqa  k o ‘rinishi  mehnatni  jadal lashtira- 
yotgan  iqtisodiy  taqsimot bilan bog‘liqlik b o ‘ldi. A lohida urug-jam oalar- 
qabila va oilalar ayniqsa, je z  va tem ir asrlarida dehqonchilik-  chorvachi­
lik,  hunarm andchilik  va  qurilishning  u  yoki  bu  turiga  ixtisoslashganlar. 
M ahsulot ayirboshlashning rivojlanishi va shaharlar x o ‘jaligining o ‘sishi 
bilan ixtisoslashuv kuchaydi. U yoki bu m ashg‘ulotlar bilan oilalar tizim- 
li  shug‘ullanib,  kasb-hunar  mahorati  sirlarini  avloddan-avlodga  uzatdi- 
lar.  Savdogarlar, amaldorlar,  sudyalar, mirzalar, kohinlar guruhlari paydo 
b o ‘ldi.  M ulkiy  va  kasbiy  farqlar  k o ‘pincha  mavjud  yopiq  b o ‘lgan toifa- 
kastalarga biriktirildi  (masalan,  Hindiston).
Ayniqsa,  je z   va  tem ir  asrlarida  ijtim oiy  tabaqalashuv jam iyatda  et-
97

---

R.  RAJABOV
nom adaniy  farqlam ing  kuchayishida  ifodalandi.  Davriy  ravishda  etnik 
guruhlam ing yangilari paydo b o ‘lib, urushlar natijasida z a if etnoslar tarix 
sahnasidan tushib ketdilar. Har bir etnos o ‘z tili, diniy e ’tiqodi, u rf - odat- 
lari,  m ayitlam i  ko‘m ish  m arosim lari  kabi  madaniy  an’analariga ega edi. 
Yozuvning paydo b o ‘lishi bilan bilim,  ko ‘nikm a-m alakalarni uzatish tizi­
mi  (ta’lim) sohasi  paydo b o ‘ldi.
U rug‘  - qabilalar o ‘rtasida yer-suv,  yaylovlar  uchun  to ‘nashuvlar je z  
asrida jam iyat  hayotining  bir  qism iga  aylandi.  Urushlar  oqibatida  turli 
sohalarda inson  faoliyati jadallashib,  aholi soni tartibga solindi.  Shafqat- 
siz  qonli  urushlar  shaharlar,  sivilizatsiyalam ing  halok  boMishiga  sabab 
bo‘ldi.  M illionlab kishilar urushlarda qurbon  bo‘ldi.  Ishlab ehiqarish ku- 
chlari,  boy m adaniyatlar y o ‘q qilindi.
U rug‘-jam oa -  qabilalar oqsoqollari,  kohinlar,  harbiy  y o ‘lboshchilar 
asta-sekin  unum dor  yerlar,  chorva,  harbiy  o ‘ljalam ing  kattagina  qism i­
ni  o ‘zlashtirib  oldilar.  B o‘lg ‘usi  yuqori  tabaqa  oqsuyak  zodagoniar  ana 
shunday  shakllandi.  Bu  tabaqa  umumiy  m ulkning  kattagina  qismini  xu­
susiy  m ulkka  aylantirishning  tashabbuskori  bo ‘ldi.  Jam oaning  boshqa 
oddiy  a ’zolari  bir  qism   yer  ulushi,  chorva  va  m ehnat  qurollariga  egalik 
qilib, m ayda xususiy m ulkchilikning paydo bo ‘lishiga sabab bo ‘ldilar. Bu 
m ulkning egasi oila boshlig‘i hisoblangan. A m alda esa u patriarxal oilaga 
tegishli  b o ‘lib,  m eros  sifatida  berilgan.  Bu  guruhlar  asosida je z   asrida 
sinflar paydo bo ‘ldi.
2. 
D av lat  va  h u q u q n in g   p aydo  boMishi  va  evolyutsiyasi.  Jahon 
sivilizatsiyasining je z   asridagi  yirik  ijtimoiy  yangiligi  sifatida  davlat  va 
huquq  paydo  bo‘ldi.  N eolit  sivilizatsiyasi  jam oaning  barcha  a ’zolarini 
teng huquqli va shaxsiy erkinligi bilan ajralib turar edi. Lekin oila a’zolari 
uning  boshlig‘iga  q at’iy  bo ‘ysunar  edi.  U lar  dehqonchilik,  chorvachilik 
va boshqaruvni birgalikda am alga oshirar, jam oaning ichki urf-odatlariga 
qat’iy  amal  qilib yashar edilar N eolit davrida ijtim oiy  hayot  urug-jamoa, 
keyin esa qabila m iqyosida o ‘z-o ‘zini boshqarish asoslarida am alga oshi- 
rildi.  Bu boshqaruv  saylangan oqsoqollar to 'plangan  an ’ana va  urf-odat- 
larga tayanib,  yig ‘ilishlarda jam oa  qarori  b o ‘yicha  ish yuritar edi.  Biroq 
xususiy  m ulkning  paydo  boMishi,  harbiy  to ‘qnashuvlarning  kuchayishi 
urug‘-  qabila  boshqaruvini  o ‘z  zim m asiga  olgan  kishilam ing  alohida 
qatlamini  paydo  boMishiga  olib  keldi.  U lar jam iyat  ichidagi  o ‘zaro  ni- 
zolam i  hal  qilish,  dushm andan  him oyalanish, jam iyatdagi  barqarorlikni 
ta ’minlash  uchun turli  huquq norm alarini  shakllantirdilar.  Jam iyat ichida
9 8

---

Jahon sivilizatsiyalar! tarix i
shakllangan  davlat boshqaruvi  sud,  qonun  chiqaruvchi,  ijroiya  hokimi- 
yatlarini  amalga oshiradigan  bo‘g ‘inlardan  iborat edi.  Davlat va huquq- 
ning  paydo  boMishi  jamiyat  hayotini  tashkil  qilishda  olg‘a  qadam  edi. 
Aholi  sonining o'sishi  va uning turli  ijtimoiy  guruhlarga bo‘linib ketishi 
turli  labaqalar  o‘rtasida  ijtimoiy  munosabatlami  murakkablashtirdi.  Bu 
ziddiyatli  munosabatlami tartibga solish zaruriyati,  boy tabaqa huquqini 
himoya  qilish,  noaniqlikni  tugatish  lozim  edi.  Urug‘-qabila  o ‘z  hududi 
xavfsizligini qo‘shni dushman urug‘lardanlar tahdididan himoya qilishga 
muhtoj  edilar.
Endilikda  ko‘p  asrlik  urf-odatla,  an’analarga  asoslangan ming  yillar 
davomida  shakllangan jam oa  boshqaruvi  yangi  vujudga  kelgan  mulkiy 
ziddiyatli  munosabatlami  tartibga  solishga  qodir  emas  edi.  Endi  bun- 
day  boshqaruv  boyib  ketgan jam oa azolarini  qoniqtirmadi.  Butun jamoa 
manfaatini  himoya  qilish  vositasi  boMgan,  asriy ,urf-odatlarga  asoslan­
gan  urug‘-qabila  boshqaruvi  boyib  ketgan  bir  guruh  kishilarni  mulkini 
himoya qila olmas edi. Yangi paydo bo‘lgan xususiy mulkni takror ishlab 
chiqarish uchun shart-sharoitlami tizimlash va himoya qilishning zarurati 
sifatida  davlat huquqi  paydo  bo‘ldi.  Davlat bir qancha ijtimoiy  ishlami, 
jumladan,  sug‘orish  inshootlarini  qurish,tamirlash,  ishchi  holatida  saq- 
lashni tashkillashtirishni, ibodatxonalar va maqbaralar barpo qilishni  o ‘z 
zimmasiga oldi.
Davlat  va  huquq  paydo  bo‘lishining  ijtimoiy  omillari  mavjud.  Ijti­
moiy  taraqqiyot turli  ijtimoiy  qatlam,  toifalaming paydo  bo‘lishiga  olib 
keldi.  Oqsuyak mulkdorlar,  kohinlar,  harbiy  boshliqlar,  boy jamoachilar 
jamiyatda  yetakchi  imtiyozli  o‘rinlami  egallab  oldilar.  Ular  imtiyozlar- 
dan  mahrum  boMgan jamiyatning ko‘pchilik oddiy  a ’zolarining tahdidi­
dan himoyaga muhtoj edilar. Davlat tashkiloti sinfiy hukmronlik, toifaviy 
imtiyozlami  mustahkamlash  quroli  bo‘ldi.  Davlatning  paydo  bo‘lishini 
boshqa  turli  omillari  ham  kuchaydi.  Aholi  zichligining  oshishi,  boylik- 
larning  to‘planishi,  tez-tez takrorlanayotgan  urushlarhududi  va aholi  hi- 
moyasi  uchun kuchli  qo‘shinni  tashkil  qilish  ehtiyojini  keltirib  chiqardi. 
Davlat hokimiyati jamiyatning tashqi xavfsizligini ta’minlash, takror ish­
lab chiqarishningtashqi sharoitlarini yaratishni ham o ‘z zimmasiga oldi.
Davlat hokimiyati huquqiy normalami ishlab chiqarish tashabbuskori 
bo‘ldi  va ulaming  bajarilishini  ta’minladi.  Er.  avv.  III-II  ming  yilliklar- 
dan  boshlab  huquq  normalarini  kodifikatsiya  qilishga  urinish  tarixdan 
m a’lum.  Insoniyat tarixida  birinchi  marta  mil  avv.  XXIV  asrda  qadim-
9 9

---

R. RAJABOV
gi  M esopotam iyadagi  shahar-davlat  podshosi  Shulgining  qonunlari  tu- 
zilgan.  Podsho  Shulgi  qonuni  asosida  ibodatxona  -  davlat  xo'jaliklarini 
boshqarishda qat’iy  tartib  o ‘rnatilgan.  D avlat va jam iyatning  shakllanish 
jarayonining  tizimli  davom  etishini  M esopotam iyaning  boshqa  shahar- 
davlatlarida  tuzilgan  qator  qonunlarda  ko ‘rish  mumkin.  Bizgacha  yetib 
kelgan to ‘liq  huquqiy  norm alar to ‘plami  bu podsho Xam m urapi  (er.  avv. 
1792 -1750 yillar) qonunlari kodeksidir.  Bu  kodeks bir necha boMimlami 
o ‘z  ichiga oladi:  oila huquqi, jinoyat huquqi,  m ulk  huquqi  va qonunchi- 
likning  asosiy  tam oyillari,  podsho,  ibodatxona,  podsho  odamlari  mulki- 
ning  him oyasi,  k o ‘chmas  mulk  bilan  operatsiyalar,  savdo  va  sudxo‘rlik 
operatsiyalari,  tan  jarohati,  yollanm a  mehnat,  ko'chadigan  mulk  bilan 
operatsiyalar.  Qadim gi  jam iyatlar  qonunchiligida  XII  jadval  qonunlari 
deb  ataladigan  Rim  huquqi  mulkiy va  ijtimoiy  m unosabatlarning  barcha 
sohalarini  qam rab olgan edi.
Qadimgi  davlatlarda  siyosiy  tuzilm aning  turli  xil  shakllari  mavjud 
edi.  Bu Sharq va G ‘arbdagi  hukm dom ing tanho hokim iyatiga asoslangan 
davlat tuzilm alari  ham da nisbatan  dem okratik va oligarxik tuzum lam ing 
m avjudligi boMdi. N eolit davrida siyosiy hayotga zarurat y o ‘q edi. Jam oa 
a ’zolarining  huquqlari  bir  xil  b o ‘lib,  ijtimoiy  tuzum   siyosiy  hokim iyat 
shaklini  olm agan  edi.  Davlatning  paydo  bo‘lishi  jam iyatning  mulkiy, 
ijtimoiy  tabaqalanish,  odam lam ing  turli  guruhlari  va  turli  manfaatlarini 
ifodalovchi siyosatning tug'ilishiga olib keldi. Turli xil  ijtimoiy qatlam lar 
o ‘z m anfaat va ehtiyojlarini  qondirishga xizm at qiladigan huquq va imti- 
yozlam i  olish  uchun  ozaro  kurash olib  bordilar.  U lar qonun  himoyachisi 
bolgan  davlat hokim iyatini  egallashga harakat qildilar.
Jez  asri  sivilizatsiyasida  erksizlik  um um iy  edi.  Dehqonlar,  hunar- 
mandlar,  hatto,  zodagonlar  podshoga  to ‘liq  qaram   edilar.  Podsho  shaxsi 
ilohiy  hisoblanib,  u  qonunchilik,  ijroiya va sud  hokim iyatini  o ‘z  q o ‘lida 
to ‘plagan  m utlaq hukm dor edi.