Microsoft Word texnik tizimlarni boshqarish fanidan

6. Ijara munosabati sharoitida xo’jalik hisobining rivojlanishi. 
Ko’pgina avtokorxonalar ijara munosabatiga o’tib ishlamokda. Kelajakda  
tarmokning  korxonalari  va  tashkilotlari  har  xil  mulkchilik  shakilida  xo’jalik 
yuritishga o’tadilar. Xo’jalik yuritishning asosiy shakli avtokorxonalarning jamoalari 
asosiy  vositalarni tula  yoki kisman sotib olish  huquqi bilan  ijara  munosabatiga o’tib 
ishlaydilar.  Kichiq  korxonalarni  davlat  tasarrufidan  chiqib  xususiy  mulkchilikka 
o’tkazilmokda.  Kelajakda  korxonalar,  tsexlar,  korxonaning  boshqa  bo’linmalari, 
binolar,  inshoatlar,  uskunalar,  transport  vositalari,  yer  va  boshqa  tabiy  ne’matlar 
ijaraga  keng  kulamda  beriladi,  chunki  ijara  munosabati  xo’jalik  hisobidan  kat’iy 
farqga ega emas. SHunday ekan, bozor munosabatiga o’tish davrida xo’jalik yuritish 
mexanizmining  ommaviy  tarkibiy  kismidir.  Kelajakda  ijarachilik,  yakka  Mehnat 
faoliyati  ko’rsatish,  kichiq  korxonalar,  kichiq  xususiy  avtokorxonalar  va  shirkatlar 
o’ta  rivojlanishiga  ega  bo’ladilar.  Bunday  istiqbolli  xo’jalik  yuritish  shakllari  yuk 
mijozlari  va  yo’lovchilarni  avtomobilь  transporti  xizmatiga  bo’lgan  talablarning 
o’zgarishiga  moslashgan  xolda  joylashishi  va  rivojlanishi  mumkin.  Kichiq  korxona, 
yakka  Mehnat  faoliyati  ko’rsatish,  kichiq  xususiy  korxonalarning    sezilarli  ustunligi 
kurilish  muddatini  va  o’zlashtirilishini  qisqartirilishidan  iborat,  ijara  munosabatida 
xo’jalik  hisobini  o’ta  aniqlik  bilan  va  tejamlik  joriy  qilishidadir,  mahalliy  va  milliy 
talablarni  kondirishga  tezkor  kirisha  olishidadir,  Mehnat  resurslaridan  samaralirok 
foydalanish  va  hodimlarning  anchagina  kismi  boshlangich  tayyorgarlikni  o’tishida 
o’ziga  xos  xizmat  ko’rsatish  maydoni  hamdir.  Yakka  Mehnat  faoliyati  Polьsha, 
Vengriya,  Germaniya,  AQSH,  V’etnam,  Xitoy,  Bolgariya  va  boshqa  bir  qator 
mamlakatlarda  keng  tarkalgan.  O’zbekistonda  esa  shaxsiy  Mehnat  faoliyati  (shmf) 
tarkib  topish  va  rivojlanish  bosqichida.  SHaxsiy  kichiq  korxona  chegaralangan 

---

 
88
javobgarlik  bilan  jamiyat  misolida  tarkib  topishi  mumkin,  bunda  har  kim  o’z 
mulkining  xissasi  bilan  ishtirok  etadi.  Kichiq  korxonani  tuman,  shahar  xokimligi 
ruyxatdan  o’tkazgach,  hisobli  rakam  olishi  uchun  xujjatlarni  tayyorlash  kerak  va 
nixoyat  faoliyat  ko’rsatish  mumkin.  Xaydovchilarning  shaxsiy  Mehnat  faoliyatida 
tijorat  hisobi  qo’llanilishi  kengayadi.  Unda  har  bir  avtomobilь  xaydovchisi  uchun 
taalukli bo’lib, uning Mehnatini o’ziga yarasha ish xaqi bilan ta’minlashga qaratilgan 
(21-chizma). SHaxsiy daromaddan shaxsiy harajatlar, ustama harajatlar, turli tulovlar, 
soliklar chegirib tashlanadi kolgani ish xaqiga beriladi. 
Avtomobilь transporti ishining narxi hamma xaydovchilar uchun birdek, lekin 
ish xaqining ko’payishi xaydovchining  maxoratiga bog’lik bo’lib koladi          asosan 
xaydovchi orkali boshqariladi. Ijara munosabatiga o’tgan avtokorxonaning moliyaviy 
mablagi tashish va boshqa xizmat, ishlardan, karzdan, kimmatbaho kogozni sotishdan 
va  boshqa  sarflangan  moliyaviy  vositalardan  tushgan  pul  hisobiga  vujudga  keladi. 
Ijara  munosabatidagi  avtokorxona  Mehnatga  xaq  tulashning  yagona    jamgarmasini 
taksimlash  tula  huquqli  o’z  ixtiyorida  koldiriladi.  Bunda  butun  avtokorxona 
faoliyatining pirovard natijasida bajarilgan ishlarning murakkabligi va har bir tuzilish 
bo’linmalarning  katnashish  darajasiga  karab  Mehnatga  xaq  tulash  tizimi  va 
shakllarini, ish kunining tartibi xaq tulash tizimi va shakllarini, ish kunining tartibi va 
o’zunligini,  ishning  smenaliligini,  dam  olish  kunlari  va  ta’tillar    berish  tartibini 
avtokorxona jamoasi mustakil hal qiladi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Даромад 
ёки тушум 
У
6
 устама 
харажат 
У
7
 
кушимча 
киймат 
солиги 
У
8 
фойда 
ва ундан 
туловлар
 
У
9 
автомобил 
йулари  учун 
ажратма 
(2%+1%)
 
У
82 
даромад 
сигими (12 
%) 
У
83
 мулк 
солиги 
(2%)
 
У
84 
ер, транспорт соситалари солиги, 
бандлик жамгармасига ажратма корхона 
рсурсини ошириш бандлик жамгармаси-
га ажратма корхона ресур-сини ошириш 
У
81 
давлат 
бюжетига 
солик 
(37%) 

---

 
89
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
21-chizma.  SHaxsiy  Mehnat  faoliyatida  ishlovchi-xaydovchining  tijorat 
hisobi uchun iqtisodiy andozasi. 
Avtokorxonaning xususiyatlariga karab avtokolonnalar, brigadalar, ta’mirlash 
ustaxonalari,  alohida  xaydovchilar,  chilangarlar  va  boshqa  ijara  munosabatlariga 
o’tishlari mumkin. Ijara munosabatiga o’tib ishlaganlarida, ular faoliyatini boshqarish 
tizimida  o’zgarish  paydo  bo’ladi.  Eng  asosiysi-o’zini-o’zi  boshqaradi.  Masalan; 
avtomobilni  ishga  tayyorlashda  ta’mirlovchi  yoki  chilangarni  malakasi  konikarli 
bo’lmasa  yoki  unga  ish  xaqi  tulashni  istamasa,  barcha  TXK  va  JT  ishlarini 
xaydovchilarning o’zi bajaradi. Xuddi shuningdek, extiyot kisimning kerakli detalini 
oladi,  keraksizini  olmaydi.  Ikkinchi  bir  tomondan  xaydovchi  o’z-o’zini  majbur  etib, 
ma’lum  bir  me’yordagi  daromadni  topshiradi,  aks  xolda,  harajati  daromaddan 
sezilarli  ortib  ketsa  oylikni  kam  oladi,  sababini  izlash  jarayonida  yaxshi 
ishlaydiganlar  safiga  o’ta  boshlaydi,  o’z-o’zini  boshqarish  kuchayadi.  Yana  bir 
xususiyati  shundaki,  shaxsiy  xo’jalik  hisobida  ikki-uch  yil  ishlansa,  korxonaning 
boshqaruv  apparatlarida  hodimlarni  qisqartirish  imkoni  yaratiladi.  SHaxsiy  xo’jalik 
hisobining tajribalarini jamoa orasida targib qilish xizmat ko’rsatish kasb malakasiga 
bo’lgan kizikish kuchayadi.