Kartashunoslik

 
4.2. XIV-XV asrlarda O‟rta Osiyoda kartografiyaning rivojlanishi 
 
XV asrning birinchi yarmi O‘rta Osiyo va Xuroson tarixida uyg‘onish davri, 
iqtisodiyot  va  madaniyat,  savdo-sotiq,  fan  va  qurilish  yuksalgan  davr  bo‘lib 
hisoblanadi.  Shu  davr  geograf-sayyohlaridan  biri  Xofizu  Abru,  uning  asli  ismi 
Shahobiddin  Abdulloh  ibn  Lutfilloh  al-Xavofiy  (1362-1431). U  temuriylar  saroyi 
tarixchisidir. U o‘zining asarlariga ba‘zan ilova tariqasida ayrim hududlarni kartasi 
yoki  shaharlar  sxemasini  ham  chizib  ko‘rsatgan  (o‘sha  davrda  karta,  plan  va 
sxemalarni  suratlar  deb  yuritilgan).  Bu  suratlar  ichida  eng  muhimi  «Dunyo 
kartasidir». Bu kartaning o‘lchami 34-45 sm bo‘lib, unda graduslar to‘ri chizilgan. 
O‘rta  asr  sharqda  tuzilgan  kartalarning  faqat  uchtasida,  ya‘ni  Najib  Bakron 
kartasida  (1209  yil),  Xandalloh  Kazviniy  kartasida  (1340  yil)  va  Xofizu  Abru 
kartasida  (1420  yil)  graduslar  to‘ri  bo‘lgan.  Xofizu  Abru  kartasida  graduslar 
to‘rlari doiraning ichidan ham, chekkasidan ham, har 5
0
 dan meridian va parallellar 
o‘tkazilgan.  Kartada  Yer  shari  yetti  iqlimga  bo‘linib,  ularning  chegaralari 
kengliklar  bilan  0
0
  dan  70
0
  gacha  ko‘rsatilgan,  shimolroq  hududlar  esa  har  7-8
0
 
orasida  tasvirlangan.  Bu  kartaning  bir  nusxasi  Britaniya  muzeyida,  bitta  nusxasi 
esa  Toshkentda  saqlanmoqda.  Bu  dunyo  kartasini  prof.  H.Hasanov  –  Xofizu 
Abruning  shoh  asari  deb  juda  katta  baho  berib,  sharq  kartografiyasida  fahrlansa 
arzigulik  asar  ekanligini  ta‘kidlaydi.  Shunday  qilib,  Beruniy,  Najib  Bakron  va 
Xofizu Abru kartalari sharq kartografiyasini dunyoga tanitgan asarlardir (9-rasm). 

---

 
56 
 
9-rasm.
 Xofizu Abru tuzgan dunyo kartasi. 
 
Kartaning matematik asosi bo‘lgan geografik koordinatalari, ya‘ni kenglik va 
uzoqliklar  juda  ko‘p  vaqt  davomida  o‘sha  davr  olimlari  orasida  0
0
  li  meridian 
qayerdan  o‘lchanadi,  degan  savolga  bir  xil  aniq  javob  bermagan.  Shu  nuqtai 
nazardan  Ulug‘bekning  «Ziji  Kuragoniy»  jadvali  ham  shu  masalaga  aniqlik 
kiritmagan.  Masalan  buyuk  astronom  Gipparx  (miloddan  avvalgi  II  asrda 
yashagan) Rados oroli  bilan  Iskandariya  shahridan o‘tgan  uzunlikni  boshlang‘ich 
meridian  qilib  olgan.  Undan  so‘ng  Marin  Tirskiy  va  Ptolomey  «Ostrova 
Blajennyx» (Saodat orollari) ni boshlang‘ich meridian qilib belgilagan.  
Bu  orol  Yevropada  to  XIX  asrgacha  kartografiyada  qo‘llanilib,  Ferro 
meridiani deb yuritilgan. U hozirgi Grinvich meridianidan 17
0
 40‗ g‘arbdagi Kanar 
orollarining eng chekkasidagi oroldir. 
Beruniy  ham  shu  meridiandan  hisobni  boshlagan.  Ulug‘bek  jadvalida 
koordinatalar  Xolidot  orollaridan  hisoblangan  va  hozirgi  Grinvichdan  23
0
  farq 
qiladi.  Sharq  adabiyotida  Xolidot  va  Saodat  orollarini  chalkashtirib  yuborilishi 
ham mumkin degan fikrlar yo‘q emas  – deb yozadi H.Hasanov. Hatto XIX asrda 
ham  boshlag‘ich  meridian  aniq  emas  edi,  ispanlar  boshlang‘ich  meridianni  Ferro 
orolidan,  inglizlar  Grinvichdan,  fransuzlar  Parijdan,  Rossiyada  Pulkovodan 
o‘lchaganlar. O‘rta asrlarda ham ahvol shunday bo‘lgan bo‘lishi ham mumkin.  

---

 
57