16-§
.
GRAFIKA
Grafika( yunoncha”chizuv”,”yozma”) yozuv va uning turlari
haqidagi bo‘lim.
Harf asosiy grafik vositadir. Har bir nutq tovushi uchun olingan
shartli shakl harf deyiladi. Yozuvda ishlatiladigan va qat’iy tartibda
joylashtirilgan harflar yig‘indisi alifbo deyiladi.
Hozirgi o‘zbek tilida (rus grafikasi asosidagi o‘zbek yozuvida) 33
harf 2 belgi bo‘lib, shulardan 6 tasi unli (a,i,e, u,o‘,o) 4 tasi yo-
lashgan unli, 23 tasi undosh harf. O‘zbek tilida 25 ta undosh tovush
bo‘lib, 23 ta harf bilan ifodalanadi.( ikki tovush yozma ifodasiga ega
emas: j-juma,jurnal; ng-tong, senga).
x
va
h
undoshlari alohida fonemalardir.
i bilan boshlanuvchi so‘zlarning birinchi bo‘g‘inida x yoziladi: ix-
tiyor, ix-cham, ix-los, ix-tisoslik; qolgan bo‘g‘inlarida kelsa h
yoziladi: il-hom, i-ho-ta, is-loh;
e bilan boshlanuvchi so‘zlar tarkibida asosan h yoziladi: ehson,
ehtirom, ehrom, ehtiyot, ehtiyoj.
x va h ayrim so‘zlarda ma’no farqlashga xizmat qiladi: xol (dog‘)-
hol (ahvol); xam (egik)-ham (yuklama); shox (daraxt shoxi)-shoh
(podshoh); rux (metall)- ruh (arvoh);
Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish
www.ziyouz.com
kutubxonasi
81
81
Ayrim so‘zlarda yonma-yon kelgan ikkita bir xil undoshdan biri
tushirilsa, so‘z xato hisoblanmaydi, faqat so‘z ma’nosi o‘zgaradi;
qattiq-qatiq; silla-sila; tilla-tila; mashshoq-mashoq; cho‘qqi-cho‘qi;
ushshoq-ushoq;
Siyla, biyron, ziyrak
so‘zlarida y undoshi tushirilganda so‘z xato
hisoblanmaydi, ma’no o‘zgaradi: sila, biron, zirak.
‘
belgisi.
‘ belgisi tovush ifodalamaydi:
a)
‘ belgisi unli tovushdan keyin kelsa, unlini
cho‘ziqroq talaffuz etish uchun xizmat qiladi: ma’no, ma’rifat,
ta’limot.
b)
‘ belgisi undoshdan keyin kelsa, keyingi bo‘g‘inni
ajratish uchun xizmat qiladi: mas’ud, mas’ul, jur’at, sun’iy.
‘ belgisi ma’no farqlash uchun ham xizmat qiladi:
sher (hayvon)-
she’r (ijod mahsuli); qala (ish harakat)-qal’a (qarorgoh); tana
(vujud)- ta’na (minnat); nasha (o‘simlik)- nash’a (zavq); sanat (fe’l)-
san’at (ot); surat (tasvir)-sur’at (tezlik); tarif (toifa)- ta’rif
(sifatlash);
Hozirda ikki xil yozuvdan foydalanilmoqda. O‘zbek xalqi VII
asrlargacha runik, uyg‘ur, so‘g‘d, moniy, braxma yozuvlaridan
foydalangan. XV asrda arab yozuvi bilan bir qatorda uyg‘ur yozuvi
qo‘llangan. VIII asrda 1929 yilgacha arab yozuvi; 1929-1940 yillarda
lotin yozuvi; 1940 yildan hozirga qadar kirill yozuvidagi rus
alifbosidan foydalanilmoqda.
Lotin yozuviga o‘tish to‘g‘risidagi qaror 1993 yil 2 sentyabrda
qabul qilindi. 1993 yil 2 sentyabrdagi qarorga muvofiq lotin alifbosi
31 ta harf va bitta tutuq belgisi (‘apostrof) dan iborat deb belgilandi.
Keyinchalik, 1995 yil 6-7 may qaroriga muvofiq bu alifboga
o‘zgartirishlar kiritildi. Unga ko‘ra alifbo 26 ta harf va 3 ta harf
birikmasidan (Ch, Sh, Hg) iborat (jami: 29 ta harf) deb belgilandi.
Lotin alifbosiga o‘tish dastlab 2000 yilgacha bo‘lgan muddatda
Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish
www.ziyouz.com
kutubxonasi
82
82
belgilandi. O‘zgartirish haqidagi qarorga asosan 2005 yilgacha, deb
uzaytirildi.
Do'stlaringiz bilan baham: |