2.11. Zanjirli bog‘lanish usuli
Iqtisodiy tahlilda o‘rganilayotgan natijaviy ko‘rsatkichning o‘zga-
rishi va mazkur o‘zgarishni yuzaga keltirgan asosiy omillarning turi
hamda ularning alohida olingan ta’sir miqdorlari aniq hisob-kitob
qilinadi. Bu bilan natijaviy ko‘rsatkichning o‘zgarishiga qanday omillar
ta’sir qildi hamda ularning har birini ta’sir miqdori qanchani tashkil etdi,
degan savolga oydinlik kiritiladi. Ushbu turdagi masalalarni hal qilishda
zanjirli bog‘lanish usulidan keng foydalaniladi. Ta’kidlash kerakki,
zanjirli bog‘lanish usulida tahlil qilinayotgan ko‘rsatkichlar o‘zaro qat’iy
funksional bog‘liqlikda bo‘lishi talab etiladi, ya’ni bir yoki bir necha
ko‘rsatkich ta’sirida natijaviy ko‘rsatkich yuzaga chiqishi kerak.
Zanjirli bog‘lanish usulida o‘rganilayotgan natijaviy ko‘rsatkich
o‘zgarishiga ta’sir etgan omillar tartib asosida aniqlashtirilib, har bir
alohida olingan omil o‘zining o‘zgargan holatini saqlab qolgan holda
boshqa omillarni dastlabki holatini shartli o‘zgarmas tarzida olib qolib,
ya’ni xolislantirib belgilangan matematik amallarni bajarish bilan
natijaviy ko‘rsatkich o‘zgarishiga faqat bir omil (o‘zgargan holatdagi
omil) ta’siri hisob-kitob qiladi. Hisoblash ishining keyingi jarayonlarida
boshqa omillar ham shu tartibda o‘rganiladi, faqat yakuniy natijaga
ta’siri o‘rganilgan omil o‘zidan keyingi omilni (yoki omillarni) yakuniy
natijaga ta’sirini hisoblashda xolislantirilmaydi, balki, ular haqiqiy
o‘zgarish holatida olinadi, chunki, dastlabki bosqichda ta’siri hisob-
kitob qilingan omil (yoki omillar) yakuniy natija o‘zgarishiga o‘z
ta’sirini ko‘rsatib bo‘lgan deb qaraladi. Ushbu tartib oxirgi omilning
yakuniy natijaga ta’sirini hisob-kitob qilgunga qadar davom etadi. Shu
usulda har bir omil bosqichma-bosqich almashtirilib, ularning yakuniy
82
natijaga ta’siri alohida-alohida aniqlanadi, hisoblangan ta’sir miqdorlari
o‘zaro qo‘shib yoki ayrilganda (bu holat vaziyatga ko‘ra amalga
oshiriladi) yakuniy natijani o‘zgarish miqdoriga teng bo‘ladi. Mana shu
tartibdagi hisob-kitoblar zanjirli bog‘lanish usuliga xos bo‘lib, uning
mazmunini tashkil etadi. Zanjirli bog‘lanish usuli mohiyatini amaliy
misolda yanada yaqqolroq ko‘rish mumkin.
19-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki korxonada jami
material xarajatlari rejaga nisbatan haqiqatda 120,0 ming so‘mga ko‘p
bo‘lgan. Ushbu natijaviy ko‘rsatkich o‘zgarishiga material miqdori
hamda bir dona material bahosining o‘zgarishi ta’sir ko‘rsatgan. Bu ikki
omil ta’sirini hisoblash uchun quyidagi hisoblash ishlari bajariladi.
19-jadval
Do'stlaringiz bilan baham: |