Buxoro davlat universiteti abdullaev a. J, Qayimova z. A, Boltaev sh. Sh, Narzieva d. M

birinchidan,
  kredit  munosabat  ishtirokchilari  -  qarz  beruvchi  va 
qarz  oluvchi  -  xuquqiy  jixatdan  mustaqil  sub’ekt  bo`lishi  kerak 
Mustakil  sub’ekt  sifatida  xar  ikkala  tomon  bir-biri  bilan  o`za`ro 
aloqalardan  kelib  chiquvchi  majburiyatlarni  bajarishini  moddiy 
jixatdan  kafolatlay  olishi  kerak  Majburiyatlarni  bajara  olish 
qobiliyatini  xisobga  olgan  xolda  mustaqil  xukukiy  sub`ekt  sifatida 
tomonlar iqtisodiy munosabatga kirishishlari kerak 
ikkinchidan,
 qarz beruvchi va qarz oluvchi manfaatlari bir-biriga 
mos  tushgan  taqdirdagina  kredit  zaruriyatga  aylanadi.  Bu  manfaatlar 
avvalambor,  ob`ektiv  jarayonlar,  o`za`ro  manfaatlarni  taqozo  etuvchi 
aniq vaziyat bilan bog’liq. 
Kreditor  (qarz  beruvchi)  tomonidan  pul  mablag’larini  qarzga 
berish  bo`yicha,  qarz  oluvchi  tomonidan  esa  shu  mablag’larni  olish 
bo`yicha kizikish tug’ilgan takdirdagina kredit yuunosabatlari vujudga 
keladi. 
Kreditning  vujudga  kelishi  kredit  munosabatlari  ishtirokchilari 
manfaatlarining  yo`nalishiga      bog’lik  tomonlar  manfaatlarning  mos 
kelishi  kredit  shartnomasi  tuzilishini  ta`minlaydi.  Lekin,  kredit 
munosabatlari  ishtirokchilari  manfaati  nafaqat  vakt  va  fazo  jixatdan, 
shuningdek  sifat  jixatdan  xam  mos  tushgan  taqdirdagina  bu 
munosabatlar reallikka aylanadi. SHu bilan birga kreditning bu muxim 
sifatlari  kredit  munosabatlari  sodir  bo`lishining  asosiy  sababi 
bo`laolmaydi.  Kredit  vujudga  kelishi  uchun,  yukorida  aytilgandek 
anik  bir  kktisodiy  asos  -fondlarning  doiraviy  aylanishi  va  shunta 
uxshash boshka anik sharoitlar bo`lishi
 
zarur. Fakatgina ana shu ta`sir 
etuvchi  omillar  bo`lgan  taqdirdagina  kreditning  vujudga  kelishi 
reallikka aylanadi. 
Ba`zi  iqtisodiy  adabiyotlarda  kreditning  zarurligi  xususida  bir 
necha  boshqa  fikrlar  xam  uchraydi.  Masalan,  kredit  korxonalar 
faoliyatini  nazorat  qilpshni  amalga  oshirish  uchun  zarur  deb 
ta`kidlanadi.  Agar  bu  fikr  to`g’ri  deb  qaraydigan  bo`lsak  kreditning 

---

161 
 
zarurligi faqat kreditor uchun tushunarli bo`ladi, chunki u qarz berish 
orkali qarz oluvchi faoliyatini nazorat qilish imkoniyatiga ega bo`ladi. 
Nakd  pulsiz  shaklidagi  xisob  kitoblarning  bank  orkali  utishida 
ishlatiladigan  mablag’lar  kam  ssuda  kapitali      shakllanishining  yangi 
manbai  bo`lib,  bu  mablag’lar  aylanma  mablag’larning  doiraviy 
aylanish  jarayokida  yuzaga  keladi.  Korxonalarda 
moliyaviy 
resurslarning  vaktincha  bush  bo`lib  qolishining  quyidagi  asosiy 
sabablarini ko`rsatib o`utish mumkin: 
-ishlab  chiqarilgan  maxsulotlarni  sotish  vaqti  bilan  olingan  xom 
ashyo,  materiallar,  ishchilarga  ish  xaqi  va  boshka  to`lovlarni  amalga 
oshirish vaqtining mos kelmasligi; 
-asosiy fondlarning eskirishini qoplash uchun mo`ljallangan   pul 
ajratmasi, ya`ni amartizatsiya fondining shakllantirilishi. 
Kreditning ikkita asosiy shakli mavjud:  
1.
 
Bank krediti  
2.
 
Tijorat krediti 
Tijorat  krediti  tovarlar  sotish  jarayonini  tezlashtirishda  va 
korxonalarning      aylanma  mablag’larini  xo`jalik  faoliyatidan  tezroq 
bo`shashini ta’minlashda katta axamiyatga ega. 
Iste`mol  krediti.
  Iste`mol  krediti  o`zining  maqsadi  bilan 
kreditning  boshqa  shakllaridan  farq  qiladi.  Uning  farqli  belgisi  - 
jismoniy shaxslarni  kredit xisoblanadi. Kreditning bu shaklida kredit 
beruvchi  sifatida  maxsus  kredit  muassasalari  bilan  birga  tovar  va 
xizmatlarni  sotishni  amalga  oshiradigan  jismoniy  shaxslar  xam 
bo`lishi  mumkin. 
Iste`mol  krediti  ikki  shaklda:  pul  shaklida  yoki  tovar  shaklida 
berilishi mumkin. Jismoniy shaxslarga ko`chmas mulkka egalik qilish 
uchun,  qimmat  bo`lgan  davolanishni  to`lash,  xar-xil  tovarlar  va  uy-
jixozlari  sotib  olish  va  boshqa  extiyojlarni  qondirish  uchun  iste`mol 
kreditlari berilishi mumkin.  
Ipoteka  krediti
  kuchmas  mulk  (  er,  bino,  uy-joy  kabilarni  ) 
garovga  qo`yib  olinadigan  kredit.  Odatda,  ipoteka  kreditidan  qishloq 
xo`jaligida  asosiy  fondlarni  yangilash,  yirik  kapital  qo`yilmalarini 
qoplash uchun foydalaniladi. 
Davlat  krediti.
  Kreditning  bu  shaklining  asosiy  xususiyati  kredit 
munosabatlarida davlatning qatnashuvidir. Davlat kreditida davlat bir 
tomondan  qarz  beruvchi  va  ikkinchi  tomondan  qarz  oluvchi  sifatida 
ishtirok qilishi mumkin. Qarz beruvchi vazifasini bajara turib, davlat, 

---

162 
 
davlat  kredit  institutlari,  jumladan  Markaziy  bank  orqali  iqtisodning 
xar xil soxalarini kreditni o`z zimmasiga oladi. Davlat tomonidan: 
•iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarini kredit; 
•moliyaviy resurslarga extiyoj sezayotgan davlat axamiyatiga ega 
bo`lgan 
aniq 
tarmoq 
yoki 
mintaqalarga, 
agar 
byudjetdan 
moliyalashtirish  imkoniyati  tugagan  bo`lsa,  vaqtincha  foydalanishga 
mablag’ ajratishi mumkin. 
Davlatning 
qarzlari 
kupaygan 
xollarda 
davlat 
byudjeti 
kamomadini  moliyalashtirish  maqsadida, davlat qarz oluvchi sifatida, 
davlat qarzlarini joylashtirish jarayonini amalga oshiradi. 
Davlat  kreditining  xarakterli  xususiyati  shundaki,  davlat 
tomonidan  olingan  qarz  mablag’lari  ishlab  chiqarish  fondlari 
aylanishida  yoki  moddiy  boyliklar  yaratishda  ishtirok  qilmaydi.  Bu 
mablag’lar davlat qarzlarini qoplash uchun ishlatiladi. 
Davlat davlat xazina majburiyatlari chiqarish, moliya bozorlarida 
davlat  qimmatbaxo  qogozlarini  joylashtirish,  davlat  zaemlarini 
chiqarish