Buxoro davlat universiteti abdullaev a. J, Qayimova z. A, Boltaev sh. Sh, Narzieva d. M

Йиллик инфляция ва унинг таркиби ўзгариши динамикаси
 
(
фоизда, ўтган йилнинг мос ойига нисбатан)
 
indeksatsiyalanishi, davlat sektorida ish o`rinlari ko`payishi va boshqa 
xarajatlar oshishi asosiy omil bo`ldi. 
SHuningdek,  ushbu  davrda  uy  xo`jaliklari  xarajatlari  deflyatori 
dinamikasi  iste`mol  narxlari  indeksi  o`zgarishiga  mos  bo`ldi.  Qayd 
etish  joizki,  davlat  tashkilotlari  xarajatlari  deflyatori  oshib  borishi 
kelgusida  iste`mol  narxlarining  oshishiga  olib  kelishi  taxmin 
qilinmoqda. 
  Iste`mol narxlari indeksi 
Inflyatsiyani  amaliyotda  ifodalashda  keng  qo`llaniladigan 
ko`rsatkich    iste`mol    narxlari    indeksi    (INI)    hisoblanadi.    2018 
yildan  boshlab  O`zbekiston  Respublikasi  Davlat  statistika  qo`mitasi 
iste`mol  narxlari  indeksini  hisoblashda  o`zgarmas  vazn  usulidan 
foydalanmoqda.  Iste`mol  narxlari  indeksi  kundalik  iste`mol  tovar  va 
xizmatlari  narxlarini  o`zida  aks  ettirgani  sababli  inflyatsiyani 
yaqqolroq  namoyon  etadi.  Mamlakatimizda  2018  yilning  birinchi 
yarim yilligida nisbatan yuqori inflyatsion bosim kuzatildi, bu asosan 
aprel’-may  oylarida  yoqilg’i-energetika  mahsulotlari  narxlarining 
oshirilishi,  o`tgan  yilga  nisbatan  ob-havoning  nisbatan  qurg’oqchil 
kelishi  va  o`tgan  yillarda  inflyatsiya  bazasining  pastligi  bilan 
izohlanadi (3-rasm).  
 
6.10-rasm. Manba: Davlat statistika qo`mitasi ma`lumotlari asosida 
Markaziy bank hisob-kitoblari. 

---

124 
 
Bunda  so`m  almashuv  kursining  mustahkamlanishi,  mintaqadagi 
davlatlar  bilan  savdo  iqtisodiy  aloqalar  jadallashishi,  shuningdek, 
import  hisobiga  bozorlarning  ijtimoiy  ahamiyatga  ega  ayrim 
mahsulotlar 
bilan 
to`yinganligi 
inflyatsiya 
sur`ati 
yanada 
tezlashishining oldini olishga ma`lum darajada xizmat qildi. 
Yoz 
oylarida 
meva-sabzavot 
mahsulotlarining 
sezilarli 
arzonlashishi  hisobiga  keyingi  oylarda  yillik  inflyatsiya  darajasi 
pasayib  bordi.  Agar  2017  yilning  iyun’-avgust  oylarida  meva- 
sabzavotlar  narxlari  oshishi  inflyatsiyani  keltirib  chiqaruvchi  asosiy 
omil  (drayveri)  bo`lib,  ularning  umumiy  inflyatsiyadagi  hissasi 
o`rtacha 5 foiz bandni tashkil etgan bo`lsa, 2018 yilning mos davrida 
ushbu  ko`rsatkich  0,6  foiz  bandni  tashkil  etdi.  2018  yil  boshidan 
nooziq-ovqat  tovarlar  va  xizmatlarning  iste`mol  narxlari  o`sishidagi 
hissasi  tobora  ko`payib  borayotgan  bir  vaqtda,  oziq-ovqat 
mahsulotlarining hissasi, aksincha, kamaydi. 
 
 
6.11-rasm. Manba: Davlat statistika qo`mitasi ma`lumotlari 
asosida Markaziy bank hisob-kitoblari. 
 
Shunga  qaramasdan,  2018  yilning  birinchi  yarmida  oziq-ovqat 
narxlarining    o`sish    sur`ati      yuqori      bo`lib      (yillik      hisobda      20 
foizdan  ortiq),  bunga  asosan  ichki  bozorda  mazkur  mahsulotlar 
taklifining  kamayishi  ta`sir  ko`rsatdi  (4-rasm).  Noqulay  ob-havo 
sharoiti  ta`sirida  mahalliy  go`sht  mahsulotlari  va  guruchning  taklif 

---

125 
 
hajmi  etarli  darajada  bo`lmaganligi  ular  narxlarining  o`sishiga  olib 
keldi.  Ozuqa  narxlari  oshishi  hisobiga  chorvachilik  xarajatlari 
ko`payishi  go`sht  narxiga  qo`shimcha  bosim  ko`rsatayotganligi 
kuzatilmoqda. 
Mazkur  davrda  oziq-ovqat  mahsulotlari  narxlari  shakllanishiga 
go`sht  mahsulotlari  narxi  oshishi  sezilarli  ta`sir  ko`rsatdi.  Xususan, 
2018  yilning  yanvar’-sentyabr  oylarida  mol  go`shti  va  qo`y  go`shti 
narxi  yillik  hisobda  mos  ravishda  28,8  va  27,3  foizga  qimmatlashdi. 
Ularning  umumiy  oziq-ovqat  mahsulotlari  narxlari  o`sishdagi  oylik 
hissasi  2017  yilning  mos  davriga  nisbatan  3,1  foiz  bandga  oshib, 
o`rtacha 7,6 foiz bandni tashkil etdi. Ichki bozorlarda go`shtning narxi 
chegaradosh  mamlakatlardagi  o`rtacha  narxlar  darajasiga  etganligi 
sababli go`shtning ichki taklifi etishmovchiligi go`sht mahsulotlari va 
chorva  mollarining  importi        hisobiga        qisman          qoplana     
boshlandi.          Xususan,  2018  yilning  yanvar-sentyabr  oylarida  go`sht 
mahsulotlari  va  chorva  mollarining  importi  2017  yilning  shu  davriga 
nisbatan mos ravishda 81,6 va 43,5 foizga oshdi. 
Bundan  tashqari,  oziq-ovqat  mahsulotlari  qimmatlashishining 
yana  bir  omili  ularning  faol  savdo-sotiq  olib  borilayotgan  qo`shni 
davlatlar narxlari bilan moslashishi bo`ldi. Xususan, O`zbekiston ichki 
bozorlarida  meva-sabzavotlar  narxlarining  nisbatan  past  bo`lganligi 
sababli, ushbu mahsulotlarga chegaradosh respublikalarda yuqori talab 
shakllanmoqda. 
Tashqi  savdoni  erkinlashtirish  sharoitida  mahalliy  mahsulotlar 
eksportining (asosan meva-sabzavotlar) sezilarli darajada o`sishi ichki 
bozorlarda 
ushbu 
mahsulotlar 
narxlarining 
tashqi 
narxlarga 
moslashishiga  olib  keladi.  2018  yilning  yanvar’-  sentyabr’      oylarida   
meva-sabzavot      mahsulotlari      eksporti        2017  yilning  mos  davriga 
nisbatan  47,7  foizga  yoki  205  mln.  AQSH  dollariga  oshgan.  Mazkur 
davrda  jami  oziq-ovqat  mahsulotlari  eksportida  meva-sabzavotlar 
ulushi 77 foizni tashkil etdi. 
SHuningdek,  2018  yilda,  oldingi  yillardan  farqli  o`laroq,  shakar, 
kartoshka  va  o`simlik  yog’i  narxlari  barqaror  bo`ldi  va  inflyatsiyaga 
deyarli  ta`sir  ko`rsatmadi.  Xususan,  2018  yilning  sentyabr’  oyida 
shakar  narxi  yillik  hisobda  5,8  foizga  arzonlashgan  bo`lsa,  2017 
yilning  mos  oyida  uning  narxi  29,8  foizga  qimmatlashgan  edi.  Bu 
ijobiy dinamika ushbu bozorda raqobat muhiti yaxshilangani va jahon 
bozorlarida  shakar  narxi  pasaygani  hisobiga  vujudga  keldi.  Bunda 

---

126 
 
2018  yilning  yanvar’-sentyabr’  oylarida  shakar  import  qilish  hajmi 
2017 yilning mos davriga nisbatan 2,5 foizga oshdi. 
2018  yilning  III  choragida  oziq-ovqat  mahsulotlari  narxlarining 
yoz  mavsumida  meva-sabzavotlar  sezilarli  darajada  arzonlashishi 
hisobiga  o`sish  sur`atining  sekinlashishi  mavsumiy  omillar  ta`sirida 
bir  maromda  qayta  tiklanmoqda.  SHu  bilan  birga,  joriy  yilda  qishloq 
xo`jaligida  kuzatilgan  suv  tanqisligi  sabzavotlarning  kuzgi  hosili 
bozorlarga kirib kelishi hajmida va ularning narxlarida aks etmoqda. 
Nooziq-ovqat 
tovarlari 
narxlari 
dinamikasi 
o`zgarishi, 
odatdagidek,  oziq-ovqat  mahsulotlari  narxlariga  nisbatan  past  bo`lib, 
2018  yilning  mart  oyida  19,5  foizgacha  tezlashishdan  so`ng 
bosqichma-bosqich  pasayib  bordi.  2018  yilning  yanvar’-sentyabr’ 
oylarida  nooziq-ovqat  mahsulotlari  narxlarining  o`sishida  kurilish 
materiallarining  hissasi  sezilarli  bo`ldi.  Bunda  asosiy  kapitalga 
yo`naltirilgan investitsiyalar hajmi 2017 yilning mos davriga  nisbatan  
sezilarli  darajada  oshib,  mazkur  investitsiyalarning  qariyb  yarmi 
qurilish-montaj  ishlari  uchun  sarflanganligi  qurilish  materiallariga 
bo`lgan yuqori talabni vujudga keltirdi. 
2018  yilning  iyul-avgust  oylarida  nooziq-ovqat  tovarlari 
narxlarining  oshishi  tezlashishiga  ko`mir,  propan,  engil  avtomobillar 
va  kantselyariya  mollari  narxlari  oshishi  ham  katta  ta`sir  ko`rsatdi. 
Joriy  yilning  birinchi  yarmida  inflyatsion  bosimning  pasayishiga 
xizmat  qilgan  import  narxlari,  ikkinchi  yarim  yillikda  so`mning 
almashuv  kursi  qadrsizlanishi  va  chegaradosh  davlatlardan  maishiy 
texnikani  bojsiz  olib  kirishga  joriy  qilingan  yangi  cheklovlar  nooziq-
ovqat tovarlari narxlariga salbiy ta`sir ko`rsatmoqda. 
2018  yilning  yanvar’-may  oylarida  xizmat  ko`rsatish  sohasidagi 
inflyatsiya,  asosan,  kommunal  xizmatlar  tariflarining  oshishi 
sharoitida  o`sish  tendentsiyasiga  ega  bo`ldi.  Xususan,  aprel’  oyida 
xizmatlar  inflyatsiyasining  birinchi  keskin  ko`tarilishi,  asosan,  elektr 
energiyasi  va  tarmoqli  tabiiy  gaz  tariflari  oshishi  hisobiga  kuzatildi. 
May oyida yoqilg’i-energetika mahsulotlari qimmatlashganidan keyin 
isitish  va  suv  ta`minoti  tariflari  oshirildi.  2018  yilning  iyun’-avgust 
oylarida  yillik  xizmatlar  inflyatsiyasi  dinamikasi  sekinlashdi,  ammo 
sentyabr’  oyida  oliy  ta`lim  muassasalarida  shartnoma  asosida  o`qish 
uchun  to`lovlarning  sezilarli  darajada  oshirilishidan  so`ng  u  yana 
tezlashdi. 

---

127 
 
2018  yilda  xizmatlarning  umumiy  inflyatsiyadagi  hissasi  oldingi 
yillarga 
nisbatan 
oshayotganligi 
kuzatilmoqda. 
Xususan, 
xizmatlarning  inflyatsiyadagi  oylik  hissasi  2018  yilning  yanvar’- 
sentyabr’  oylarida  o`rtacha  2,5  foiz   bandini   tashkil   etdi,   2017 
yilning  mos  davrida  esa  ushbu  ko`rsatkich  1,9  foiz  bo`lgan.  Ushbu 
tendentsiya  tartibga  solinadigan  narxlarning  erkinlashtirilishi  fonida, 
birinchi navbatda, yoqilg’i-energetika va monopol korxonalar narxlari 
erkinlashtirilishi va bozor narxlari hamda xizmatlar tariflarining bunga 
mos ravishda to`g’rilanishi hisobiga yuz berdi. 
Ma`muriy tartibga solinadigan narxlar 
2018  yilning  9  oyida  ma`muriy  tartibga  solinadigan  mahsulot  va 
xizmatlar  narxlarini  erkinlashtirish  jarayoni  davom  etayotganligi 
sababli  ularning  o`rtacha  narxi  umumiy  inflyatsiyadan  farqli  o`laroq 
faqatgina  o`suvchi  trendga  ega  bo`ldi.  Bunda  tartibga  solinadigan 
narxlarning  shakllantirilishi  diskretsion  (nobozor,  hech  qanday 
qonuniyatga  bo`ysunmaydi)  xususiyatliligi  hisobiga  ularning  o`sishi 
yuqori  tezlikka  ega  ekanligi  va  keskin  tebranuvchanligi  bilan  boshqa 
narxlar o`zgarishidan farq qiladi. 
Xususan,  aprel’-may  oylarida  kommunal  xizmatlar  tariflari, 
sentyabr’  oyida  birinchi  navli  un  narxi  va  noyabr’  oyida  elektr 
energiyasi,  tabiiy  gaz  va  benzin  narxlari  oshirildi  hamda  sentyabrda 
qolipli  non  narxini  erkinlashtirish  bo`yicha  harakatlar  boshlandi. 
Buning 
natijasida 
tartibga 
solinadigan 
narxlarning 
yillik   
inflyatsiyadagi   hissasi   2017    yil   dekabriga    nisbatan 2 barobarga 
ortdi (5-rasm). 
Ta`kidlab  o`tish  joizki,  kelgusi  2-3  yil  davomida  tartibga 
solinadigan  narxlarning  erkinlashishi  iqtisodiyotda  inflyatsion 
bosimning  saqlanib  turishiga  sabab  bo`ladi.  Kelgusida  ularning 
inflyatsiyadagi  hissasi  kamayishi  davlat  ulushi  mavjud  monopol 
korxonalarni 
isloh 
qilish 
bo`yicha 
chora- 
tadbirlarning 
samaradorligiga  bog’liq  bo`ladi.  Tartibga  solinadigan  narxlarning 
erkinlashtirilishi  iqtisodiyotdagi  nomutanosibliklarni  kamaytirish 
uchun  zarur  chora  hisoblanadi.  Birinchidan,  u  nisbiy  narxlarning 
to`g’rilanishiga  imkon  yaratadi.  Hozirgi  vaqtda  mahalliy  yoqilg’i-
energetika  mahsulotlari  ishlab  chiqaruvchilarning  amaldagi  ichki 
narxlari  mintaqa  bo`yicha  o`rtacha  qiymatdan  past,  bu  esa  ushbu 
resurslardan  samarasiz  foydalanishga  olib  kelmoqda  va  ishlab 
chiqaruvchilar moliyaviy holatiga sezilarli ta`sir ko`rsatmoqda. 

---

128