Buxoro davlat universiteti abdullaev a. J, Qayimova z. A, Boltaev sh. Sh, Narzieva d. M

ИНИ таркибида тартибга солинадиган нархлар 
ва базавий инфляция ҳиссалари ўзгариши 
(
фоизда, ИНИдаги ҳиссаси)
 
6.12-rasm. Manba: Davlat statistika qo`mitasi ma`lumotlari 
asosida Markaziy bank hisob-kitoblari. 
 
Bunday  vaziyatda  yoqilg’i-  energetika  mahsulotlari  ishlab 
chiqaruvchilar  narxlarining  boshqa  narxlarga  nisbatan  tezroq 
oshirilishi,  ya`ni  nisbiy  narxlarning  to`g’rilanishi  ularga  signal 
funktsiyasini  bajarishga  hamda  energoresurslarning  mavjudligi  yoki 
cheklanganligining real holatini aks ettirishga imkon yaratadi. 
Ikkinchidan, 
bu, 
yoqilg’i-energetika 
sohasidagi 
davlat 
korxonalarini  isloh  qilishning  asosiy  sharti  hisoblanadi.  Ishlab 
chiqarishga  o`z-o`zini  qoplashga  yordam  beradigan  bozor  tamoyillari 
asosida  narxlar  shakllanishiga  o`tmasdan  turib  ushbu  korxonalarning 
asosiy  fondlari  yuqori  darajada  eskirganligi  va  buning  natijasida 
ularning  ishlab  chiqarish  unumdorligi  pastligi  bilan  bog’liq 
muammolarni hal etish imkoniyati mavjud emas. 
Uchinchidan,  narxlarni  liberallashtirish  xususiy  sub`ektlar, 
xususan,  ichki  va  tashqi  investorlar  uchun  ochiq  bo`lgan 
raqobatbardosh  bozor  shakllantirilishida  dastlabki  shart-sharoitlarni 
yaratadi. 
Ta`kidlash  joizki,  agar  tartibga  solinadigan  narxlar  umumiy 
narxlar darajasiga katta ta`sir ko`rsatadigan bo`lsa, Markaziy bankning 
inflyatsiyani  jilovlash  borasidagi  samarali  pul-kredit  siyosatini 

---

129 
 
yuritishdagi  imkoniyatlari  cheklanib  qoladi.  INI  tarkibida  tartibga 
solinadigan  narxlar  ulushi  qancha  ko`p  bo`lsa,  pul-kredit  siyosati 
transmission  mexanizmining  samaradorligi  shuncha  past  bo`ladi, 
chunki  bu  narxlar  Markaziy  bankning  xatti-harakatlari  va  bozor 
jarayonlaridan  ta`sirlanmaydi.  Hozirgi  vaqtda  INI  savati  tarkibida 
tartibga solinadigan narxlar ulushi 18 foizni tashkil etadi. 
  Bazaviy inflyatsiya 
Bazaviy  inflyatsiya  iqtisodiyotdagi  davomiy  inflyatsion  trendni 
yaqqolroq  ifodalovchi  ko`rsatkich  bo`lib,  qisqa  muddatli,  mavsumiy 
yoki  doimiy  tarzda  o`zgarib  turuvchi  narxlar  bilan  bog’liq 
o`zgarishlarni  (shoklarni)  inobatga  olmaydi.  Markaziy  bank  bazaviy 
inflyatsiyani  tartibga  solinadigan  narxlar  hamda  meva-sabzavot 
mahsulotlarining  narxlarini  iste`mol  narxlari  indeksi  savatidan 
chiqarib  tashlash  yo`li  bilan  hisoblaydi.  Ushbu  yondashuv  bilan  pul-
kredit  siyosati  choralariga  ta`sirchan  narxlar  dinamikasini  kuzatib 
borish mumkin. 
Bazaviy  inflyatsiya  ko`rsatkichi  2018  yilning  mart  oyida  eng 
yuqori darajaga chiqib, keyingi oylarda  sekinlashib,  sentyabrda 15,5 
foizni  tashkil  etdi  (6-rasm).  Bazaviy  inflyatsiyaning  sekinlashishi 
ayrim  nooziq-ovqat  tovarlari  narxlarining  o`sish  tendentsiyalari 
pasayishi hisobiga vujudga keldi. 
 
 
6.13-rasm.  Manba:  Davlat  statistika  qo`mitasi  ma`lumotlari 
asosida Markaziy bank hisob-kitoblari. 
 

---

130 
 
Bundan  tashqari,  yillik  bazaviy  inflyatsiyaning  yuqori  darajasi 
iqtisodiyotda  uzoq  vaqt  davomida  sekin-asta  kamayib  boradigan 
turg’un  inflyatsion  jarayonlarning  saqlanib  qolayotganidan  dalolat 
beradi.  Bazaviy  inflyatsiyaning  sekin  pasayishiga  olib  keladigan 
omillardan  biri  tartibga  solinadigan narxlar  oshirilishining  ikkilamchi 
ta`siridir. 
Shu  bilan  birga,  2017–2018  yillarda  bazaviy  inflyatsiyaning 
qiymati  bir  necha  barobar  ortishi  bilan  birga  uning  tarkibida  ham 
sezilarli o`zgarishlar kuzatildi (6-rasm). 
Jumladan,  2017  yilning  boshida  bazaviy  inflyatsiyaning  28  foizi 
oziq-ovqat  mahsulotlari  va  56  foizi  nooziq-ovqat  mahsulotlari  
narxlari    oshishi      evaziga      shakllangan      bo`lsa,      2018  yilning 
sentyabr’  oyiga  kelib  oziq-ovqat  mahsulotlari  ulushi  51  foizga, 
nooziq-ovqat mahsulotlari ulushi 38 foizga teng bo`ldi. Ushbu davrda 
bazaviy inflyatsiyada oziq-ovqat tovarlaridan go`sht  mahsulotlarining 
hissasi  katta  bo`ldi.  Xususan,  2018  yilning  boshida    mazkur  
guruhning  hissasi  avvalgi  yil  boshiga  nisbatan  6 barobarga oshib, 
5  foiz  bandni  tashkil  etdi  va  sentyabr’  oyiga  kelib  3  foiz  bandgacha 
pasaydi.  Nooziq-ovqat  tovarlaridan  kiyim-  kechak  va  qurilish 
mollarining hissalari keskin oshdi. 2018 yilga kelib, kiyim-kechak va 
oyoq kiyimlar hissasi 2 barobarga oshgan bo`lsa, qurilish mollarining 
bazaviy  inflyatsiyadagi  hissasi  2017  yilning  boshiga  nisbatan  6 
barobargacha oshdi.