Mantiqiy bomba – bu kompyuter xotirasida doimo mavjud bo‘lsada, biror
shart bajarilmaguncha ishga tushmaydigan zararkunanda dastur yoki uning
bo‘lagidir. Masalan, biror sanada (2000 yil virusini eslang), tanasida shu dasturni
ko‘tarib yurgan faylga tayin son marta murojaat etilganda (aytaylik 50 marta),
kompyuter ma’lum bir rejimda ishlashga o‘tishi va hokazo holatlarda ishga
tushadigan zararkunanda dastur.
Chuvalchanglar boshqa fayllar tanasiga yashirinmay, tarmoq muhitida
”sayr” qiladilar. Ular esa kompyuter ishga tushishi bilan faollashadigan va
kompyuter xotirasi, tizim yoki tarmoq xududida harakatlana oladigan, o‘z-o‘zidan
ko‘paya oladigan dasturlardir. 1988 yili Robert T.Morris eng mashhur internet–
chuvalchangni yaratdi. U 6000 kompyuter–internet serverlaridan 10% ini ishdan
chiqardi. Bir kompyuterdagi bunday chuvalchang tarmoq orqali boshqasiga bir
necha xil usul bilan o‘tishga harakat qilar va kompyuter ishini buzar edi. Pretty
Park chuvalchangi pochta orqali sayohat qiladi, xatto IRC serveriga ham kirib
chatlar orqali ko‘payishga harakat qiladi.
Troyan otlari deb iste’molchilar uchun mo‘ljallangan dasturlar tanasiga kirib
olib, shu dastur bilan birga ishga tushadigan zararli dasturlarga aytiladi (tarixda
Troya shahrini egallay olmagan bosqinchilar shahar darvozasi oldida kattakon
yog‘och ot qoldirib chekinadilar. Shahar aholisi bu otni tan berish timsoli deb
qabul qilib shaharga olib kiradilar. Tunda ot qorniga yashiringan bir necha
bosqinchi tashqariga chiqib, darvoza qorovullarini o‘ldirib darvozani ochadilar.
Yashirincha qaytib kelib devor ortida kutayotgan bosqinchilar ichkariga kirib
shaharni egallaydilar).
Inson tanasida uchraydigan viruslar RNK yoki DNKli oqsil qobig‘i
ko‘rinishida inson xujayralaridagina ko‘payadi, agar boshqa muhitga tushib qolsa
o‘ladi.
Kompyuter viruslari ham faqat o‘z muhitidagina faollashadi. Ular biror yo‘l
bilan kompyuter xotirasiga kirib olgach, o‘z-o‘zini ko‘paytirish va kompyuter
ishiga xalaqit berish bilan shug‘ullanuvchi dasturlardir. 2001 yilning o‘zida ular
keltirgan zarar 13 milliarddan oshib ketgan («Code Red», «Goner» va «Qaz» kabi
yangi oqim viruslari – Computer Economics). Bu ”gibrid tahdidlar” xakerlik
usullari va virus texnikasining qo‘shilmasi bo‘lib, ular keyinchalik yana murojaat
eta olish uchun zararlangan kompyuterlarda ”lyuk”, ya’ni teshiklar qoldiradilar va
xizmat ko‘rsatishga raddiya beruvchi xujumlar uyushtiradilar. Kompyuter
xavfsizligi mutaxassislari Klez nomli internet chuvalchangini 2002 ”yil virusi” deb
atadilar. Antivirus ishlab chiqaruvchi Sophos kompaniyasi ta’kidlashicha, u zafar
quchgan davrida jahondagi har 169 xatdan biriga qo‘shilib sayohat qilgan. Birinchi
virusni esa 1983 yil Fred Koen (Fred Cohen) ismli talaba yaratgan. Hozirgi kunda
viruslar soni 100 000 ga yaqin.
Viruslarni qiladigan zarari ko‘rinishiga qarab uch sinfga – fayl viruslari,
operatsion tizimlarni yuklovchi (ishga tushiruvchi) sektorlarga ziyon yetkazuvchi
va makroviruslarga bo‘lish mumkin. Fayl viruslari yaqin–yaqinlargacha eng ko‘p
uchraydigan viruslar sirasiga kirar edi. Ular faol fayllar–dasturlar tanasiga yopishib
olib, u bilan birga ishga tushar va xotirada turib olib «o‘tganning o‘rog‘ini,
ketgannin ketmonini olar”, ya’ni ishga tushirilgan har bir dastur yoki murojaat
etilgan faylga yuqar edi. Agar zararlangan disketa boshqa kompyuterga olib
borilsa, u yerda ham shu virus paydo bo‘lar edi. Hozirgi kunda yangi operatsion
tizimlar paydo bo‘lishi va ulardagi ishlash tamoyillarining eskilarinikidan farq
qilishi natijasida ko‘pgina viruslar yo‘qolib ketdi.
Yuklash sektorlarini zararlovchi viruslar disketa yoki qattiq diskdagi
ma’lum sektorlarda (shu sektorlardagi ma’lumotlar asosida operatsion tizim ishga
tushadi) joylashadilar va operatsion tizim ishiga xalaqit berish, disketlar orqali
boshqa kompyuterlarga ”sayr” qilish bilan shug‘ullanadilar. Ularning shtamplari
(ya’ni, shu nomli virusning turli ko‘rinishlari) kamligiga qaramasdan fayl
viruslaridan ham ko‘proq tarqagan payti bo‘lgan. Windows 95 dan boshlab bu
viruslar keskin kamayib ketdi, chunki opertsion tizimlar ularning ko‘payishiga
qulay bo‘lmay qoldi.
Makroviruslar asosan dasturlar emas, ma’lumotlar fayllari bilan birga
”sayohat” qiladilar. Bu viruslar kelajak viruslari bo‘lib, turli operatsion tizimlarda
birday ishlashi mumkin. Ba’zilari xatto iste’molchini virusni o‘rnatish, ishga
tushirish va ko‘paytirishga ham majbur etadigan psixologik omillardan
foydalanadilar. Antiviruslar hozirgi kunning xaridorgir mahsulotlaridandir.
Ularning ko‘pchiligi viruslarning tayin belgilari (masalan, kodining fragmentlari)
saqlanadigan ma’lumotlar omborlariga ega va shu belgilarni fayllardan va
xotiradan izlaydilar, zararsizlantiradilar. Lekin matematiklar hech bir mavjud
antivirus ta’sir eta olmaydigan virus yaratish mumkinligini isbotlab berganlar.
Kompyuter viruslari xarakterlariga nisbatan norezident, rezident, butli,
gibridli va paketli viruslarga ajratiladi.
Faylli norezident viruslar to‘liqligicha bajarilayotgan faylda joylashadi,
shuning uchun ham u faqat virus tashuvchi dastur faollashgandan so‘ng ishga
tushadi va bajarilgandan so‘ng tezkor xotirada saqlanmaydi.
Rezident virus norezident virusdan farqli o‘laroq tezkor xotirada saqlanadi.
Rezident viruslarning yana bir ko‘rinishi but viruslar bo‘lib, bu virusning
vazifasi vinchester va egiluvchan magnitli disklarning yuklovchi sektorini ishdan
chiqarishdan iborat. But viruslarning boshi diskning yuklovchi but sektorida va
dumi disklarning ixtiyoriy boshka sektorlarida joylashgan bo‘ladi.
Paketli virusning bosh qismi paketli faylda joylashgan bo‘lib, u operatsion
tizim topshiriqlaridan iborat.
Gibridli viruslarning boshi paketli faylda joylashadi. Bu virus ham faylli,
ham but sektorli bo‘ladi.
Tarmoqli viruslar kompyuter tarmoqlarida tarqalishga moslashtirilgan, ya’ni
tarmoqli viruslar deb axborot almashishda tarqaladigan viruslarga aytiladi.
Viruslarning turlari:
1) fayl viruslari. Bu viruslar com, exe kabi turli fayllarni zararlaydi;
2) yuklovchi viruslar. Kompyuterni yuklovchi dasturlarni zararlaydi;
3) drayverlarni zararlovchi viruslar. Operatsion tizimdagi config.sys faylni
zararlaydi. Bu kompyuterning ishlamasligiga sabab bo‘ladi;
4) DIR viruslari. FAT tarkibini zararlaydi;
5) stels-viruslari. Bu viruslar o‘zining tarkibini o‘zgartirib, tasodifiy kod
o‘zgarishi bo‘yicha tarqaladi. Uni aniqlash juda qiyin, chunki fayllarning o‘zlari
o‘zgarmaydi;
6) Windows viruslari. Windows operatsion tizimidagi dasturlarni zararlaydi.
Misol sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
1) Eng xavfli viruslardan biri Internet orqali tarqatilgan «Chernobil» virusi
bo‘lib, u 26 aprelda tarkatilgan va har oyning 26-kunida komp’yuterlarni zararlashi
mumkin.
2) I LOVE YOU virusi Filippindan 2000 yil 4 mayda Ye-mail orkali
tarqatilgan. U bugun jahon buyicha 45 mln. kompyuterni zararlagan va ishdan
chikargan. Moddiy zarar 10 mlrd. AQSh dollarini tashkil kilgan.
3) 2003 yil mart oyida Shvetsiyadan zlektron pochta orkali GANDA virusi
tarqatilgan va u butun dunyoda minglab kompyuterlarni zararlagan. Bu virusni
tarqatgan shaxs hozir qulga olingan va u 4 yil kamoq jazosiga hukm etilishi
mumkin.
Asoslangan algoritmlari bo‘yicha dasturli viruslarni quyidagicha tasniflash
mumkin:
Parazitli virus – fayllarning tarkibini va diskning sektorini o‘zgartiruvchi
virus. Bu virus oddiy viruslar turkumidan bo‘lib, osonlik bilan aniqlanadi va
o‘chirib tashlanadi.
Replikatorli virus – «chuvalchang» deb nomlanadi, kompyuter tarmoqlari
bo‘yicha tarqalib, komlyuterlarning tarmoqdagi manzilini aniqlaydi va u yerda
o‘zining nusxasini qoldiradi.
Ko„rinmas virus – stels-virus deb nom olib, zararlangan fayllarga va
sektorlarga operatsion tizim tomonidan murojaat qilinsa, avtomatik ravishda
zararlangan qismlar o‘rniga diskning toza qismini taqdim etadi. Natijada ushbu
viruslarni aniqlash va tozalash juda katta qiyinchiliklarga olib keladi.
Mutant virus – shifrlash va deshifrlash algoritmlaridan iborat bo‘lib, natijada
virus nusxalari umuman bir-biriga o‘xshamaydi. Ushbu viruslarni aniqlash juda
qiyin muammo.
ВИРУС
паразитли
реплика-
торли
кўринмас
мутант
квазивирус
(троян)
Kvazivirus virus – «Troyan» dasturlari, deb nom olgan bo‘lib, ushbu viruslar
ko‘payish xususiyatiga ega bo‘lmasa-da, «foydali» qism-dastur hisobida bo‘lib,
antivirus dasturlar tomonidan aniqlanmaydi. Shu bois ham ular o‘zlarida
mukammallashtirilgan algoritmlarni to‘siqsiz bajarib, qo‘yilgan maqsadlariga
erishishlari mumkin.
Hozirgi vaqtda viruslarni yo‘qotish uchun ko‘pgina usullar ishlab chiqilgan va
bu usullar bilan ishlaydigan dasturlarni antiviruslar deb atashadi. Antiviruslarni,
qo‘llanish usuliga ko‘ra, quyidagilarga ajratishimiz mumkin: detektorlar, faglar,
vaktsinalar, privivkalar, revizorlar, doktorlar.
Detektorlar – virusning signaturasi (virusga taalluqli baytlar ketma-ketligi)
bo‘yicha tezkor xotira va fayllarni ko‘rish natijasida ma’lum viruslarni topadi va
xabar beradi. Yangi viruslarni aniqlab olmasligi detektorlarning kamchiligi
xisoblanadi.
Faglar – yoki doktorlar, detektorlarga xos bo‘lgan ishni bajargan holda
zararlangan fayldan viruslarni chiqarib tashlaydi va faylni oldingi xolatiga
kaytaradi.
Vaktsinalar – yuqoridagilardan farqli ravishda himoyalanayotgan dasturga
o‘rnatiladi. Natijada dastur zararlangan deb hisoblanib, virus tomonidan
o‘zgartirilmaydi. Faqatgina ma’lum viruslarga nisbatan vaktsina qilinishi uning
kamchiligi hisoblanadi. Shu bois ham, ushbu antivirus dasturlari keng tarqalmagan.
Privivka – fayllarda xuddi virus zararlagandek iz qoldiradi. Buning natijasida
viruslar «privivka qilingan» faylga yopishmaydi.
Filtrlar – qo‘riqlovchi dasturlar ko‘rinishida bo‘lib, rezident holatda ishlab
turadi va viruslarga xos jarayonlar bajarilganda, bu haqda foydalanuvchiga xabar
beradi.
Revizorlar – eng ishonchli himoyalovchi vosita bo‘lib, diskning birinchi
holatini xotirasida saqlab, undagi keyingi o‘zgarishlarni doimiy ravishda nazorat
qilib boradi.
Detektor dasturlar kompyuter xotirasidan, fayllardan viruslarni qidiradi va
aniqlangan viruslar xaqida xabar beradi.
Doktor dasturlari nafaqat virus bilan kasallangan fayllarni topadi, balki ularni
davolab, dastlabki holatiga qaytaradi. Bunday dasturlarga Aidstest, Doctor Web,
Kasperskiy va hokazo dasturlarini misol qilib keltirish mumkin. Yangi viruslarning
to‘xtovsiz paydo bo‘lib turishini hisobga olib, doktor dasturlarini ham yangi
versiyalari bilan almashtirib turish lozim.
Filtr dasturlar kompyuter ishlash jarayonida viruslarga xos bo‘lgan shubhali
harakatlarni topish uchun ishlatiladi.
Bu harakatlar quyidagicha bo‘lishi mumkin:
• fayllar atributlarining o‘zgarishi;
• disklarga doimiy manzillarda ma’lumotlarni yozish;
• diskning ishga yuklovchi sektorlariga ma’lumotlarni yozib yuborish.
Tekshiruvchi (revizor) dasturlari virusdan himoyalanishning eng ishonchli
vositasi bo‘lib, kompyuter zararlanmagan holatidagi dasturlar, kataloglar va
diskning tizim maydoni holatini xotirada saqlab, doimiy ravishda yoki
foydalanuvchi ixtiyori bilan kompyuterning joriy va boshlangach holatlarini bir-
biri bilan solishtiradi.
Kompyuterni viruslar bilan zararlanishidan saqlash va axborotlarni ishonchli
saqlash uchun quyidagi qoidalarga amal qilish lozim:
- kompyuterni zamonaviy antivirus dasturlar bilan ta’minlash;
- disketalarni ishlatishdan oldin har doim virusga qarshi tekshirish;
- qimmatli axborotlarning nusxasini har doim arxiv fayl ko‘rinishida saqlash.
Kompyuter viruslariga qarshi kurashning quyidagi turlari mavjud:
- viruslar kompyuterga kirib buzgan fayllarni o‘z holiga qaytaruvchi
dasturlarning mavjudligi;
- kompyuterga parol bilan kirish, disk yurituvchilarning yopiq turishi;
- disklarni yozishdan himoyalash;
- litsenzion dasturiy ta’minotlardan foydalanish va o‘g‘irlangan dasturlarni
qo‘llamaslik;
- kompyuterga kiritalayotgan dasturlarning viruslarning mavjudligini
tekshirish;
- antivirus dasturlaridan keng foydalanish;
- davriy ravishda kompyuterlarni antivirus dasturlari yordamida viruslarga
qarshi tekshirish.
Antivirus dasturlaridan DrWeb, Adinf, AVP, VootCHK va Norton Antivirus,
Kaspersky Security kabilar keng foylalaniladi.
Bu viruslar va zararkunanda dasturlarga qarshi ko‘plab antivirus dasturlari va
tizimlari ishlab chiqilgan. Ularning asosiy vazifasi obyektlarni tekshirish,
zararkunanda dasturlarni aniqlash va ularga chora ko‘rish (davolash, o‘chirib
tashlash yoki alohida papka ochib, o‘sha yerga joylashtirish) amallarini bajarishdir.
Hozirgi kunda eng keng qo‘llanayotgan antiviruslardan McAfee VirusScan
Professional
2006,
CA
eTrust
Antivirus,
Norton
Antivirus
2006,
Antivir_Workstation, Antivirus Kasperskogo 6.0, Symantec Antivirus ning bir
necha xil variantlari, DrWeb, AVP va hokazolarni sanab o‘tish mumkin. Ularning
har biri o‘zining imkoniyatlari va funktsiyalari bilan boshqalaridan ajralib turadi.
Misol tariqasida, Kasperskiy laboratoriyasida ishlab chiqilgan antiviruslar haqida
to‘xtalib o‘taylik. Bu antiviruslarning turli operatsion tizim, muhit va maqsadlarga
mo‘ljallangan bir qancha variantlari mavjud. Ular o‘z himoyalarining to‘liqligi va
ishonchliligi, turli masshtablarga oson moslashtirilishi, oson boshqarilishi bilan
ajralib turadi. Pochta trafiki, ma’lumotlar omborlari va shunga o‘xshash boshqa
obyektlar, operatsion tizimlar va ilova dasturlarini ishonchli himoyalashi, himoya
holatining uzluksiz monitoringi, zararlangan obyektlarga nisbatan turli ishlov
berishi, ularni ajratib qo‘yishi, axborot oqimini filtrlashi, antivirus banklarini
avtomat ravishda yangilab turishi, virus epidemiyalariga qarshi vositalarga egaligi
hamda kuchli hisobot berish tizimi mavjudligi bilan sifatlanadi. Antiviruslarga
bog‘liq yangiliklar haqida chuqurroq ma’lumotlar olish uchun yurtimizda chop
etiladigan Softline jurnali sahifalariga murojaat etishingiz mumkin. Hozirgi kun
antiviruslari nafaqat viruslar bilan kurashishga, balki axborot xavfsizligining
boshqa barcha vazifalarini ham o‘z ustiga olishga harakat qilmoqda. Masalan, biz
muhokama qilgan Kasperskiy laboratoriyasi o‘z mahsulotlarida axborot
xavfsizligining barcha servislarini aks ettirishga, ularga tarmoqlararo xavfsizlik
xizmatlari xususiyatlarini berishga urinmoqda.
Nazorat uchun savollar:
1. Qanday virus toifalarini bilasiz, mantiqiy bomba degan atamaning
sababini bilasizmi?
2. Nima uchun zararkunanda dastur chuvalchang deb atalgan?
3. Troyan otining viruslarga bog‘liq qanday sifati bor?
4. Virus qaysi yo‘llar bilan tarqalishi mumkin?
5. Viruslarni siz qanday sinflarga ajratgan bo‘lar edingiz va o‘sha
sinflarning bu yerda taklif etilganidan nima ustunligi bo‘lar edi?
6. Makroviruslarni boshqa viruslardan tubdan farqlaydigan qaysi
xususiyatini bilasiz?
7. Sizningcha hech qachon yengib bo‘lmaydigan virus yaratish mumkinmi?
8. Virus olamidan qanday qiziqarli ma’lumotlar keltira olasiz?
9. Antiviruslar bilan ishlab ko‘rganmisiz va ular haqida fikringiz qanday?
10. O‘zingiz bilgan xavfsizlik servislarini sanab bering.
Mavzu № 3
Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarida ma‟lumotlarga nisbatan xavflar.
Axborot xavfsizligi muammolari, ularning turlari va mohiyati. Keng
tarqalgan tahdidlar va ularning oqibatlari
(6 soat)
Reja:
1. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarida himoyalash zaruriyati;
2. Axborotni himoyalash tizimi;
3. Tashkilotlardagi axborotlarni himoyalash;
4. Himoyalash tizimining kompleksliligi;
5. Axborotlarni tashkiliy himoyalash elementlari;
6. Axborot tizimlarida ma’lumotlarga nisbatan tahdidlar.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Kim David. Fundamentals of Information Systems Security. -USA, 2014. -
p.544.
2. Mark Stump. Information Security: principles and practice. -2
nd
ed. -USA,
2011. -p.608.
3. Акбаров Д.Е. Ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг криптографик
усуллари ва уларнинг қўлланилиши. -Т.: Ўзбекистон маркаси, 2009. -432 б.
4. Пардаев А.Х. ва бошқалар. Ахборот хавфсизлиги: муаммо ва ечимлар.
-Т.:Ёзувчи, 2004.
5. Мамаев М., Петренко С.. Технологии защиты информации в
интернете. -С/П:Питер, 2002. -844 с.
6. Соколов А.В., Степанюк О.М. Методы информационной защиты
объектов и компьютерных сетей. -М.:Полигон-АСТ, 2000. -270 с.
7. Шнайер Б. Секреты и ложь: безопасность данных в цифровом мире. -
С/П: Питер, 2003. -368 с.
8. Под рук. Сонникова В.Г. Технические методы и средства защиты
информации. -М.: Полигон-АСТ, 2000. -314 с.
9. Ibragimov R.I., Tulaganova Z.X., Mamurova F.I., Boltayev A.X. «Axborot
xavfsizligi va axborotni himoyalash» fani bo’yicha laboratoriya ishlari to’plami. -
T.: ToshTYMI, 2011. -55 b.
Axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalarining ommaviy ravishda qog‘ozsiz
avtomatlashtirilgan asosda boshqarilishi sababli axborot xavfsizligini ta’minlash
murakkablashib
va
muhimlashib
bormoqda.
Shuning
uchun
ham
avtomatlashtirilgan
axborot
tizimlarida
axborotni
himoyalashning
yangi
zamonaviy texnologiyasi paydo bo‘lmoqda. DataQuest kompaniyasining
ma’lumotiga ko‘ra, 1996-2000 yillarda axborot himoyasi vositalarining sotuvdagi
hajmi 13 mlrd. AQSh dollariga teng bo‘lgan.
Axborotning zaif tomonlarini kamaytiruvchi axborotga ruxsat etilmagan
kirishga, uning chiqib ketishiga va yo‘qotilishiga to‘sqinlik qiluvchi tashkiliy,
texnik, dasturiy, texnologik va boshqa vosita, usul va choralarning kompleksi -
axborotni himoyalash tizimi deyiladi.
Axborot egalari hamda vakolatli davlat organlari shaxsan axborotning
qimmatliligi, uning yo‘qotilishidan keladigan zarar va himoyalash mexanizmining
narxidan kelib chiqqan holda axborotni himoyalashning zaruriy darajasi hamda
tizimning turini, himoyalash usullar va vositalarini aniqlashlari zarur. Axborotning
qimmatliligi va talab qilinadigan himoyaning ishonchliligi bir-biri bilan bevosita
bog‘liq.
Himoyalash tizimi uzluksiz, rejali, markazlashtirilgan, maqsadli, aniq,
ishonchli, kompleksli, oson mukammallashtiriladigan va ko‘rinishi tez
o‘zgartiriladigan bo‘lishi kerak. U odatda barcha ekstremal sharoitlarda samarali
bo‘lishi zarur.
Axborot hajmi kichik bo‘lgan tashkilotlarda axborotlarni himoyalashda oddiy
usullarni qo‘llash maqsadga muvofiq va samaralidir. Masalan, o‘qiladigan
qimmatbaho qog‘ozlarni va elektron hujjatlarni alohida guruhlarga ajratish va
niqoblash, ushbu hujjatlar bilan ishlaydigan xodimni tayinlash va o‘rgatish, binoni
qo‘riqlashni tashkil etish, xizmatchilarga qimmatli axborotlarni tarqatmaslik
majburiyatini yuklash, tashkaridan keluvchilar ustidan nazorat qilish,
kompyuterni
himoyalashning eng oddiy usullarini qo‘llash va hokazo. Odatda, himoyalashning
eng oddiy usullarini qo‘llash sezilarli samara beradi.
Murakkab tarkibli, ko‘p sonli avtomatlashtirilgan axborot tizimi va axborot
hajmi katta bo‘lgan tashkilotlarda axborotni himoyalash uchun himoyalashning
majmuali tizimi tashkil qilinadi. Lekin ushbu usul hamda himoyalashning oddiy
usullari xizmatchilarning ishiga xaddan tashqari xalaqit bermasligi kerak.
Himoya tizimining kompleksliligiga unda huquqiy, tashkiliy, muhandis-
texnik va dasturiy-matematik elementlarning mavjudligi bilan erishiladi.
Elementlar nisbati va ularning mazmuni tashkilotlarning axborotni himoyalash
tizimining o‘ziga xosligini va uning takrorlanmasligini hamda buzish qiyinligini
ta’minlaydi.
Aniq tizimni ko‘p turli elementlardan iborat, deb tasavvur qilish mumkin.
Tizim elementlarining mazmuni nafaqat uning o‘ziga xosligini, balki axborotning
qimmatliligini va tizimning qiymatini hisobga olgan holda belgilangan himoya
darajasini aniqlaydi.
Axborotni huquqiy himoyalash elementi himoyalash choralarining haqli
ekanligi ma’nosida tashkilot va davlatlarning o‘zaro munosabatlarini yuridik
mustahkamlash hamda personalning tashkilot qimmatli axborotini himoyalash
tartibiga rioya qilishi va ushbu tartibni buzilishida javobgarligi tasavvur qilinadi.
Himoyalash texnologiyasi personalni tashkilotning
qimmatli axborotlarini
himoyalash qoidalariga rioya qilishga undovchi boshqarish va cheklash xarakteriga
ega bo‘lgan chora-tadbirlarni o‘z ichiga oladi.
Tashkiliy himoyalash elementi boshqa barcha elementlarni yagona tizimga
bog‘lovchi omil bo‘lib hisoblanadi. Ko‘pchilik mutaxassislarning fikricha,
axborotlarni himoyalash tizimlari tarkibida tashkiliy himoyalash 50-60 % ni tashkil
qiladi. Bu hol ko‘p omillarga bog‘liq, jumladan, axborotlarni tashkiliy
himoyalashning asosiy tomoni amalda himoyalashning printsipi va usullarini
bajaruvchi personalni tanlash, joylashtirish va o‘rgatish hisoblanadi.
Axborotlarni himoyalashning tashkiliy chora-tadbirlari tashkilot xavfsizligi
xizmatining me’yoriy uslubiy hujjatlarida o‘z aksini topadi. Shu munosabat bilan
ko‘p hollarda yuqorida ko‘rilgan tizim element-larining yagona nomi – axborotni
tashkiliy-huquqiy himoyalash elementini ishlatadilar.
Axborotlarni muhandis-texiik himoyalash elementi – texnik vositalar
kompleksi yordamida hudud, bino va qurilmalarni qo‘riqlashni tashkil qilish
hamda texnik tekshirish vositalariga qarshi sust va faol kurash uchun
mo‘ljallangan. Texnik himoyalash vositalarining narxi baland bo‘lsada, axborot
tizimini himoyalashda bu element muhim ahamiyatga ega.
Axborotni himoyalashning dasturiy-matematik elementi kompyuter, lokal
tarmoq va turli axborot tizimlarida qayta ishlanadigan va saqlanadigan qimmatli
axborotlarni himoyalash uchun mo‘ljallangan.
Kompyuter tizimi (tarmog‘i)ga ziyon yetkazishi mumkin bo‘lgan sharoit,
harakat va jarayonlar kompyuter tizimi (tarmog„i) uchun xavf-xatarlar, deb
hisoblanadi.
Avtomatlashtirilgan axborot tizimlariga tasodifiy ta’sir ko‘rsatish sabablari
tarkibiga quyidagilar kiradi:
Ma’lumki, kompyuter tizimi (tarmog‘i)ning asosiy komponentlari – texnik
vositalari, dasturiy-matematik ta’minot va ma’lumotlardir.
Автоматлаштирилган ахборот тизимларига
тасодифий таъсир кўрсатиш сабаблари
Аппаратурадаги тўхтаб
қолишликлар
Ташки муҳит таъсирида алоқа
каналларидаги тўсқинликлар
Тизимнинг бир қисми саналувчи
инсоннинг хатоси
Ишлаб чиқарувчининг схемалик,
техник ва тизимли хатолари
Таркибий, алгоритмик ва
дастурий хатоликлар
Халокатли холатлар ва бошка
таъсирлар
Nazariy tomondan bu komponentlarga nisbatan to‘rt turdagi xavflar mavjud,
ya’ni uzilish, tutib qolish, o„zgartirish va soxtalashtirish:
- uzilish – qandaydir tashqi harakatlar (ishlar, jarayonlar)ni bajarish uchun
hozirgi ishlarni vaqtincha markaziy protsessor qurilmasi yordamida to‘xtatishdir,
ularni bajargandan so‘ng protsessor oldingi holatga qaytadi va to‘xtatib qo‘yilgan
ishni davom ettiradi. Har bir uzilish tartib raqamiga ega, unga asosan markaziy
protsessor qurilmasi qayta ishlash uchun qism-dasturni qidirib topadi. Protsessorlar
ikki turdagi uzilishlar bilan ishlashni vujudga keltirishi mumkin: dasturiy va
texnik. Biror qurilma favqulodda xizmat ko‘rsatilishiga muhtoj bo‘lsa, unda texnik
uzilishlar paydo bo‘ladi. Odatda bunday uzilish markaziy protsessor uchun
kutilmagan hodisadir. Dasturiy uzilishlar asosiy dasturlar ichida protsessorning
maxsus buyruqlari yordamida bajariladi. Dasturiy uzilishda dastur o‘z-o‘zini
vaqtincha to‘xtatib, uzilishga taalluqli jarayonni bajaradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |