Оliy vа oʻrtа mахsus ta’lim vаzirligi tоshkеnt аrхitеkturа

Дж
эВ
Дж
эВ
E








 (6.1) 
γ-nurlanishning energiyasi quyidagi formula asosida hisoblab topiladi: 

hc
hv
E


                                      (6.2) 
Bu yerda: h – Plank doimiysi (h = 6,626 • 10-34 Dj-s); 
v – elektromagnit energiyaning kvant chastotasi, Gs; 
s – yorugʻlik tezligi (s ≈ 3,00 108 m/s); 
λ – toʻlqin uzunligi, m. 
.
6
,
2
10
26
,
0
10
077
,
0
10
00
,
3
10
626
,
6
10
13
1
8
34
нм
м
Дж
с
м
с
Дж















 
  Rentgen  nurlanishi  gamma-nurlanish  kabi  kam  ionlashtiruvchi  xususiyati 
bilan tavsiflanadi va juda katta chuqurlikda singuvchanlikka ega hisoblanadi.  
  Ionlashtiruvchi  nurlanishlarning  asosiy  koʻrsatkichlari  va  oʻlchov 
birliklarini,  ularni  tavsiflovchi  qiymatlarni  qarab  chiqamiz.  Yuqorida  tagʻkidlab 
oʻtilgani  kabi,  atom  yadrolarining  parchalanishida  ularning  mahsulotlari  katta 
tezlikda ajralib chiqadi. Bunda zarrachalar oʻz harakatlanish yoʻnalishida uchragan 
moddalarni u yoki bu koʻrinishda oʻzgarishga uchratadi. Nurlanishning moddaga 
ta’siri qancha katta boʻlsa u holda ma’lum vaqt davomida parchalanishlar miqdori 
ham  katta  boʻladi.  Parchalanishlar  son  miqdorini  tavsiflash  uchun  radiaktiv 
moddaning  faollik  (A)  tushunchasi  kiritilgan  boʻlib,  bu  tushuncha  oʻz-oʻzidan 
amalga  oshuvchi  yadro  oʻzgarishlari  sonining  dN  modda  tarkibida  ma’lum  vaqt 
davomida dt amalga oshishlarini ifolaydi va bu ushbu sonning vaqt nisbatiga teng 
holatda ifodalanadi: 

---

145 
 
dN
А
dt

                      (6.3) 
  Faollikning oʻlchov birligi Kyuri (Ku) hisoblanadi, ya’niy bu birlik sekund 
davomida  oʻzgarishga  uchragan  3,7  •  1010  yadroga  teng  qiymat  hisoblanadi. 
Ushbu  koʻrinishdagi  faollik  1  gramm  radiy-226  uchun  mos  keladi.  Koʻpincha 
hollarda faollikni bekkerel (Bk) bilan ifodalash qoʻllaniladi:  
1 Ku = 3,7.1011Bk. 
  Ionlashtiruvchi  nurlanishning  moddaga  ta’sirini  tavsiflashda  nurlanish 
dozasi tushunchasi kiritilgan. Nurlanish dozasi bu nurlanayotgan modda tomonidan 
yutilgan  energiya  qismini  ifodalaydi.  Ionlashtiruvchi  nurlanishning  miqdoriy 
tavsifida  modda  tomonidan  yutilgan  nurlanish  dozasi  (D)  hisobga  olinadi,  bu 
qiymat oʻrtacha energiyaning dE, oionlashtiruvchi nurlanish orqali nurlanayotgan 
modda hajmiga berilayotgan massasi dm bilan ifodalanadi:  
dm
dE
D

     (6.4) 
Yutilgan  doza  asosiy  dozimetrik  qiymat  hisoblanadi.  Halqaro  birliklar 
tizimida  yutilgan  dozaning  oʻlchov  birligi  grey  (Gr)  qabul  qilingan.  1  Gr  bu 
oʻrtacha 1 kg massaga ega boʻlgan moddaning 1 Dj energiya yutishiga teng qiymat 
hisoblanadi, ya’niy 1 Gr = 1 Dj/kg1. Dastlab yutilgan dozani ifodalash uchun rad 
(rd)  qoʻllanilgan.  Bu  qiymat  oʻrtacha  yutilgan  100  erg  qiymatga  teng.  Yaqin 
vaqtlarga qadar rentgen va gamma nurlanishlar uchungina ularning ionlashtiruvchi 
ta’siri  boʻyicha  miqdoriy  tavsiflashda  ekspozitsion  doza  –  X  –  tushunchasi 
qoʻllanilgan, bu qiymat bitta belgiga ega boʻlgan zaryadlarning toʻliq elektr zaryadi 
qiymatining dQ havoning massasiga dm nisbatiga teng boʻlib, quyidagi tenglama 
orqali ifodalanadi: