Halqaro munosabatlarning metod ologik aspektlari

Gipotezaning ifodalanishi 
Gipotezalar  yoki  umidlarimizga  mos  keluvchi  kuzatuvlar 
to‘plangani  sari  nazariyaning  foydali  ekanligiga  ishonch  hosil  qila-
miz,  deyish  to‘g‘riroq  bo‘ladi.  Aksincha,  nazariyadan  kelib 
chiquvchi  gipotezalarga  mos  kelmaydigan  kuzatuv  natijalari 
to‘plangani sari, bizning ishonchimiz kamaya boradi. Chunku  “naz-
ariyani tekshirish”  deb  atalgan  hodisa  aslida  gipotezani  tekshirishga 
olib boradi. 

---

 
 
28 
Gipoteza
  -  o‘zgaruvchanlar  o‘rtasidagi  (bir  qancha)  tobeliklar 
(bog‘liqliklar) mavjudligini bashorat qiluvchi tasdiq. Bu, mohiyatan, 
fikrimizcha, haqiqatda mavjud voqelik tasdig‘idir. Real dunyoda yuz 
berayotgan  hodisalarni  to‘g‘ri  tashkil  etilgan  kuzatish  natijasida  biz 
nimalarni ko‘rishni kutmoqdamiz, gipoteza shu to‘g‘risida xabar be-
radi.  Gipoteza  bizning  tushunchalarimizda  ifodalangan  hodisalar 
o‘rtasidagi  kutilayotgan  aloqalarni  tavsiflovchi  deklarativ  farazlarni 
namoyon qiladi. Odatda ular quyudagicha ifodalanadi:  
Qanchalik  baland  (past,  ahamiyatli,  ko‘p,  sekin  va  b.)  bo‘lsa, 
shunchalik  baland  (past,  ahamiyatli,  ko‘p,  sekin  va  b.)  bo‘ladi
. 
Chiziqlar  bir  vaqtda  o‘zgarishi  kutilayotgan  hodisa  nomlari  bilan 
to‘ldiriladi. Masalan, quyidagi gipotezani taklif qilish mumkin:  
Viloyatda  kambag‘al  aholi  foizi  qanchalik  yuqori  bo‘lsa,  ularn-
ing  vakillari  ijtimoiy  ta’minot  to‘g‘risidagi  qonunlarni  qo‘llab  - 
quvvatlashlashiga  shunchalik  tez  ovoz  berishadi.
  Bu  bashorat  qilu-
vchi  kovariatsion  gipoteza.  U  ovoz  berish  natijalari  haqida  xabar 
bermaydi, ammo bizga haqiqat va nazariya o‘rtasidagi muvofiqlikka 
oid  ma’lumotlarni  qo‘lga  kiritishga  intilgan  holda  kuzatishimiz 
mumkin  bo‘lgan  narsani  ko‘rsatadi.  Empirik  kuzatishlar  yordamida 
qo‘lga kiritilgan bu ma’lumotlar, umumiy ko‘rinishdagi nazariyadan 
kuzatuvni  tashkillashtirsa  bo‘ladigan,  yanada  aniqroq  darajaga 
o‘tishni  talab  qiladi.  Shunday  qilib,  biz  o‘zgaruvchan  atamalarni 
muhokama qilishga o‘tishimiz darkor. 
O‘zgaruvchan
 muayyan hodisaning empirik kuzatiluvchi xossasi 
sifatida belgilanishi mumkin. Bunda u birdan ko‘p ma’noga ega ata-
ma  sifatida  qabul  qilinishi  mumkin.  Masalan,  jins  va  millat  kabi 
o‘zgaruvchanlar  chegaranlangan  ma’nolarga  ega  bo‘lib,  ularga 
“erkaklarniki” yoki “inglizcha” deb sifat jihatidan xarakteristika beri-
ladi.  Yosh  va  yillik  daromad  kabi  o‘zgaruvchanlar  yanada  keng 
doiradagi mazmunga ega bo‘lishi mumkin, ularni hisoblash yo‘li or-
qali o‘lchash mumkin. 
O‘zgaruvchanlar  abstrakt  tushuncha  mazmuniga  ega  tasdiqlarni 
yanada aniqroq empirik ta’rif shaklidagi tasdiqqa o‘tishiga imkon be-
radi.  Tasdiqning  empirik  to‘g‘riligi  ijobiy  baholanishi  mumkin. 
O‘zgaruvchan tadqiqot jarayonida ikki sababga ko‘ra markaziy o‘rinni 
egallaydi. Birinchidan, yanada aniq empirik ta’rifni havola qilib, naz-
ariyani  tekshirish  uchun  nimani  kuzatish  kerakligini  aniqlashga 
yordam beradi. Ikkinchidan, gipoteza doirasida o‘zgaruvchanning o‘r-

---

 
 
29 
nini  bilib,  kuzatishlarni  tashkillashtirishimiz  mumkin.  Boshqa  o‘zga-
ruvchanliklar  mazmuni  o‘zgarishiga  javob  sifatida  o‘z  mazmunini 
o‘zgartiradigan o‘zgaruvchanlar 
tobe o‘zgaruvchanlar
 deyiladi. Ularn-
ing  mazmuni boshqa o‘zgaruvchanlar  mazmuniga bog‘liqdir. O‘zining 
shaxsiy  mazmunini  o‘zgartirib  boshqa  o‘zgaruvchanlar  mazmuniga 
ta’sir ko‘rsatuvchi o‘zgaruvchanni 
mustaqil o‘zgaruvchan
 deyishadi. Bir 
o‘zgaruvchanning  mustaqil  yoki  tobe  bo‘lishi  mazkur  o‘zgaruv-
chanlikka  oid  gipoteza  bilan  tasdiqlanuvchi  munosabat  orqali  belgila-
nadi.  O‘zgaruvchan  bir  tadqiqotda  tobe,  ikkinchisida  mustaqil  bo‘lishi 
mumkin. Ijtimoiy tahlil uchun muhim bo‘lgan o‘zgaruvchanning bir tipi 
oraliq  o‘zgaruvchandir. 
Oraliq  o‘zgaruvchan
  tobe  va  mustaqil  o‘zga-
ruvchanlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlikni amalga oshiradi. Ular bosh-
qa o‘zgaruvchanlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqani boshqaradi. 
Agar biz shunga mos keluvchi nazariyani yaratsak, masalan, lob-
bistik faoliyat guruhi tashkil etilishi va mablag‘lar o‘sishi o‘rtasidagi 
oraliq holatni egallasa, quyidagi bashoratni qilishimiz mumkin: 
Agar  lobbistik  faoliyat  faol  xarakterga  ega  bo‘lsa,  bunda 
manfaatdor guruhlarni tashkil etish hukumat mablag‘lari o‘sishi bi-
lan ijobiy ravishda bog‘liq bo‘ladi. Qachonki lobbistik faoliyat juda 
cheklangan  bo‘lganida  manfaatdor  guruhlarni  uyushtirish  hukumat 
mablag‘lari o‘sishi bilan qisman aloqaga ega bo‘ladi.
 
O‘zgaruvchanning so‘nggi tipi bu antesedent o‘zgaruvchanlikdir. 
Antesedent o‘zgaruvchan
 – ushbu gipoteza doirasida mustaqil o‘zga-
ruvchanlik  sifatida  ko‘rib  chiqilayotgan  boshqa  o‘zgaruvchanda 
o‘zgarishini  yuzaga  olib  keluvchi  o‘zgaruvchandir.  Oraliq  o‘zga-
ruvchan tobe va mustaqil o‘zgaruvchan o‘rtasida o‘rin egallagan vaq-
tda, antesedent o‘zgaruvchan mustaqil o‘zgaruvchangacha harakatga 
kirishadi. Masalan, ota-onalarning partiyaviy tegishliligi ovoz berish 
ehtimolligi  bilan  bog‘liq  kauzal  zanjirdagi  antesedent  o‘zgaruvchan 
hisoblanadi. 
Shunday qilib, 
gipotezalar – ma’lum darajadagi o‘zgaruvchanlar 
o‘rtasidagi  munosabatlar  tasdig‘idir
.  Ular  bizning  barcha  nazariy 
tuzilmalarimizning  empirik  foydaligi  to‘g‘risida  ma’lumotlar  yig‘ish 
uchun  asos  yaratadi.  Biz  gipotezani  induktiv  yoki  deduktiv  mulo-
hazalar yo‘li bilan yaratamiz, bu, biz joylashgan tadqiqot jarayoni bos-
qichiga  bog‘liq.  Agar  nazariyani  yaratishda  biz  tajriba  va  xatolar 
metodlaridan  foydalansak,  gipotezalar  induktiv  umumlashtirish  ja-
rayoni  yordamida  ilgari  suriladi.  Induktiv  usul  bilan  qo‘lga  kiritilgan 

---

 
 
30 
gipotezalar  qidiruv  tadqiqotida  muhim  rol  o‘ynashi  mumkin,  zotan 
qidiruv  tadqiqoti  nazariya  yaratishda  foydali  bo‘lsa-da,  ammo  ular 
voqelikni  izohlashda  foydasiz  hisoblanadi.  O‘zgaruvchanlarni  manti-
qiy  aloqa  tizimiga  birlashtiruvchi  nazariyani  yaratishimiz  bilanoq, 
deduktiv  mulohaza  yordamida  undan  gipotezani  ajratib  olishimiz 
mumkin. 
Gipotezalar  nazariyadan  mantiqan  kelib  chiquvchi  dunyo 
haqidagi bashoratlar bo‘lgani sababli, gipotezalarni tasdiqlovchi fak-
tlarni aniqlash hodisalarni izohlashga yordam beradi. Chunki bunday 
faktlarning  aniqlanishi  gipotezalar  kelib  chiquvchi  nazariy  tizimlar 
validligini aks ettiradi. 
Lekin  faqatgina  deduksiyani  ishlatib,  o‘zgaruvchanliklar  o‘rtasi-
dagi  munosabatlar  to‘g‘risida  hech  qanday  yangi  ma’lumotni  bila 
olmaymiz.  Biz  deduksiyadan  faqatgina  bu  munosabatlar  to‘g‘risidagi 
barcha  imkoniy  axborotlarni  chiqarib  olish  uchun  foydalanamiz. 
Deduksiya  bizning  farazlarimizdan  kelib  chiquvchi  xulosalarni 
aniqlash  uchun  ishlatiladi  va  aynan  shu  aniqlash  gipotezani  yaratadi. 
Fakat  gipoteza  nazariya  bilan  deduktiv  mantiq  qoidalari  asosida 
bog‘langan bo‘lsagina
 gipoteza to‘g‘riligini tasdiqlovchi ma’lumotlar 
nazariya to‘g‘riligini tasdiqlovchi ma’lumotlar bo‘lib hisoblanadi. Fa-
qatgina  shu  vaziyatda  biz  qo‘rqmasdan  gipoteza  validligiga  tegishli 
ma’lumotlardan  boshlang‘ich  nazariyaga  oid  har  qanday  mulohazaga 
o‘tishimiz  mumkin.  Gipotezaning  bunday  mantiqiy  xulosasi  jarayon-
ida voqelikni fakt orqali tekshirish va nazariya natijalari nuqtai nazari-
dan nazariyani baholash natijasida rivojlanadi, to‘ldiriladi, mukammal-
lashadi.  Bu  jarayonda  gipotezaning  alohida  bir  ko‘rinishi  muqobil 
raqobatlanuvchi  gipoteza  muhim  rol  o‘ynaydi.  Raqobatlashuvchi  gi-
poteza  -  tadqiqot  natijalarining  muqobil  izohidir,  agar  boshlang‘ich 
gipoteza  to‘g‘ri  bo‘lsa,  mazkur  izoh  mantiqiy  nuqtai  nazardan  to‘g‘ri 
bo‘la  olmaydi.  Har  qanday  voqeada  ko‘plab  ehtimoliy  izohlashlar 
bo‘ladi.  Agar  bu  izohlarni  gipoteza  ko‘rinishida  ifodalasak,  bir-biriga 
muvofiq  kelmaydigan  gipotezalar  muqobil  raqobatlashuvchi  gipoteza 
deb aytiladi. Ular uzohlanayotgan voqeani anglash yoki ko‘rib chiqish-
ning turli usullarini taqdim etgani uchun muqobildir. Bir vaqtning o‘zida 
valid  bo‘la  olmaganligi  uchun  ular  raqobatlashuvchidir.  Agar  gi-
potezalarning  biri  to‘g‘ri  bo‘lsa,  boshqasi  noto‘g‘ri  bo‘lishi  shart.  Biz 
har  qanday  voqea  bilan  bog‘liq  barcha  imkoniy  muqobil  gipotezalarni 
tekshira va taqqoslay olmaymiz, ammo agar biz hech bo‘lmaganda bitta 

---

 
 
31 
gipotezaga  ishonishni  istasak,  bu  kuzatuvlarimiz  noto‘g‘ri  yo‘nalishga 
yo‘naltirmasligiga  ishonch  hosil  qilishimiz  uchun  asosiy  raqobatlashu-
vchi gipotezalarni tekshirishga intilishimiz shart. 
Nazariya ikki shartni bajarishda foydali intelektual instrument si-
fatida  tan  olinadi.  Bashorat  qilingan  nazariyaga  mos  keluvchi 
ma’lumotlar  topilganda  va  raqobatlashuvchi  gipoteza  istisno  qilin-
ganda.  Lekin  shuni  esda  tutish  lozimki,  hech  qaysi  alohida  olingan 
tadqiqot  u  yoki  bu  nazariya  yoki  nazariya  qismini  inkor  etish  yoki 
qabul  qilish  uchun  yetarli  ma’lumotlarni  bermaydi.  Bunda  ayni 
tadqiqotga  aloqasi  bo’lmagan  hodisalarga  taalluqli  nazariyalar 
e’tiborda  tutilyapti.  Nazariya  validligini  rad  qiluvchi  ma’lumotlar 
kelasi  tadqiqotlar  davomida  doim  paydo  bo‘lishi  ehtimoli  saqlanib 
qolmoqda.  Biz  hamisha  qarama-qarshi  faktlarga  duch  kelishga  va 
yanada  foydali  nazariyaga  yangi  ma’lumotlar  qo‘shish  uchun  in-
duksiyaga bajonidil murojat qilishga tayyor bo‘lishimiz darkor. Naz-
ariyani  yaratish  -  bu  farazlar  va  ma’lumotlar,  mulohazalar  va 
tadqiqotlar o‘rtasidagi doimiy o‘zaro ta’sir jarayonidir.