Halqaro munosabatlarning metod ologik aspektlari

Tushunchalar, o‘zgaruvchanlar va ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi munosabatlarning aniqlanishi 
Tushuncha: 
 
beqarorlik  
 
 
Tushunchaning 
o‘sishiga 
ko‘ra  bunda  (
beqarorlik
) 
o‘zgaruvchan o‘sadi. 
 
 
O‘zgaruvchan - siyosiy ix-
tilof darajasi 
 
 
O‘zgaruvchan o‘sishiga 
ko‘ra ko‘rsatkich 
o‘sadi
 
 
 
Ko‘rsatkich – munozarali 
siyosiy masalalar miqdori 
Tasdiq: 
 
globalizatsiya davrida mintaqada qanchalik 
yuqori darajada beqarorlik bo‘lsa, xalqaro 
iqtisodiy integratsiya jarayoni shunchalik 
nosilliq bo‘ladi 
 
 
 
 
Gipoteza - mintaqadagi davlatlar o‘rtasidagi 
siyosiy ixtilof darajasi qanchalik yuqori 
bo‘lsa, mintaqada iqtisodiy dezintegratsiya 
darajasi shunchalik yuqori bo‘ladi 
 
 
Ishchi gipoteza: Markaziy Osiyo mintaqasi 
davlatlari o‘rtasidagi munozarali masalalar 
miqdori qanchalik ko‘p bo‘lsa, mintaqaviy 
global darajada tovar ayirboshlash darajasi 
shunchalik past bo‘ladi 
Tushuncha:  
 
beqarorlik 
 
 
Tushunchaning o‘sishiga ko‘ra 
(bu vaziyatda 
beqarorlik
) 
o‘zgaruvchan o‘sadi. 
 
 
O‘zgaruvchan:  iqtisodiy  dezin-
tegratsiya 
 
 
O‘zgaruvchan  o‘sishiga  ko‘ra 
ko‘rsatkich 
kamayadi. 
 
 
Ko‘rsatkich:  mintaqa  va  mint-
aqaviy-global  derjavalar  o‘rtasi-
dagi tovar ayriboshlash hajmi. 

---

 XM sohasidagi misollarni ko‘rib chiqamiz. Bizni xalqaro hayot 
sohasidagi  dominatsiya  nazariyasi  qiziqtiradi,  deb  taxmin  qilaylik. 
Bu  nazariyadan  quyidagilar  kelib  chiqadi:  “
Davlat  qanchalik  kuchli 
ta’sirni boshdan o‘tkazsa, u shunchalik konformist siyosatni olib bo-
radi
”.  Biz  quyidagi  gipotezani  ilgari  surishimaz  mumkin:  “
Davlat-
ning  iqtisodiy  qaramligi  kuchaysa,  bu  davlatning  homiy  davlatga 
nisbatan  ko‘rsatiladigan  qo‘llab-quvvatlash  ishlari  darajasi  ham 
o‘sadi
. Biz 
iqtisodiy qaramlikni
 homiy davlatga yo‘llanuvchi eksport 
mahsuloti  foizi  sifatida  operatsionalizatsiya  qilishimiz  mumkin.  Ek-
sport  foizi  bizning  holatda 
qaramlik
ning  mustaqil  o‘zgaruvchan 
bog‘liqligi  bo‘ladi. 
Qo‘llab-quvvatlash
  BMT  Bosh  Assambleyasida 
ovoz  berish  foizi  bilan  o‘lchanadi,  bunda  qaram  davlat  homiy 
davlatga  qaraganda  boshqacha  shaklda  ovoz  beradi.  BMTda  ovoz 
berish  foizi 
homiy  davlat  qo‘llab-quvatlash  siyosatining
  tobe 
o‘zgaruchan  ko‘rsatkichi  hisoblanadi.  Endi  biz
 
ko‘rsatkichlar 
o‘rtasidagi  salbiy  munosabat  mavjudligini  tasdiqlovchi  ishchi  gi-
potezani  shakllantirishimiz  mumkin: 
homiy  davlatga  eksport  qi-
linuvchi mahsulotlar foizi oshsa, BMTda ovoz berishda homiy davlat 
bilan kelishilmaydiganlar ovozlar foizi kamayadi.  
Ushbu ishchi gipoteza qaysi kuzatishlar bizning gipoteza va naz-
ariyaga  qo‘shilishi  haqida  xabar  beradi.  U  hattoki,  bizda  mavjud 
o‘zgaruvchanlar  va  ko‘rsatkichlar  o‘rtasidagi  imkoniy  munosaba-
tlarni taklif etadi. 
Gipoteza  bilan  bashorat  qilingan  munosabatlar  ijobiy  hisoblanadi. 
Ishchi  gipoteza 
salbiy
  munosabatlarni  bashorat  qiladi.  Bu  tobe 
o‘zgaruvchanlik va uning ko‘rsatkichi o‘rtasidagi munosabatlar salbiyli-
gi  bilan  izohlanadi.  O‘z  navbatida  bu  shuni  anglatadiki,  biz  tobe 
o‘zgaruvchanlikning  operatsionalizatsiyasini  amalga  oshirgach,  aynan 
ko‘rsatkichlar  o‘rtasidagi  salbiy  munosabatlar,  tushunchalar  va 
o‘zgaruvchanlar o‘rtasidagi ijobiy munosabatlarni bashorat qiluvchi gi-
potezani va nazariy tasdiqni qo‘llab-quvvatlovchi ma’lumotlarni beradi. 
Biz  agar  faktlarning  noto‘g‘ri  izohidan  qolishni  istasak  va  kuzatishlar 
asosida  nazariyamizning  foydaliligiga  tegishli  to‘g‘ri  xulosalar  qilishni 
xohlasak,  shuni  anglashimiz  lozim.  Tushunchaning  har  qanday  oper-
atsionalizatsiyasi – bu, mantiqan, gipotezadir. Qachon biz operatsionali-
zatsiyani  o‘tkazsak  va  “Ushbu  tushuncha  qandaydir  ko‘rsatkich  bilan 
ifodalansin” desak, biz quyidagi gipotezani ilgari suramiz. Biz nazarda 
tutgan  ushbu  tushuncha  qo‘llanilayotgan  obyekt  uchun  tanlangan 

---

 
 
39 
ko‘rsatkichda  haqiqatan  aks  etadi.  Bu  gipoteza  kuzatishlar  bilan 
tasdiqlanishi ham mumkin, tasdiqlanmasligi ham mumkin. 
Sotsiyal  fanlarda  o‘lchovning  valid  va  ishonchli  jarayonlarini 
qidirish, bu ko‘p jihatdan gipotezani tekshirish jarayonidir. Xatolarni 
tan  olishga  va  hammasini  boshqatdan  boshlashga  tayyor  bo‘lish 
kerak,  agarda  faktlar  kiritilgan  ko‘rsatkichlar  bizning  tushun-
chalarimizni  aks  ettirmasligini  ko‘rsatsa,  o‘lchovlarni  tekshirish  bi-
rinchi  navbatda,  tanlangan  ko‘rsatkichlar  validligi  va  ishonchliligini 
baholashga urinishda sodir bo‘ladi. 
Illyustratsiya  sifatida  globalizatsiya  davrida  dunyoning  o‘zaro 
bog‘liqligi  to‘g‘risidagi  nazariya  operatsionalizatsiyasini  olishimiz 
mumkin. Sxema quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi. 
Jadval 4.3