Halqaro munosabatlarning metod ologik aspektlari

A
 
B-
ni  quyidagi  holatda  yuzaga  chiqaradi,  bunda 
C-
ning  hosil  bo‘lish  sababi  bo‘ladi,  qaysiki  bevosita 
B-
ni  maydonga 
keltiradi.  Butun  nazariyani  imkoniyat  doirasida  yaratish  uchun, 
bilvosita kauzatsiyani katta e’tibor bilan kuzatish zarur. Bilvosita kau-
zatsiya - bir o‘zgaruvchan boshqasi sababli ta’sir qiladi, bu holat faqat 
uchunchi  ahamiyatli  o‘zgarivchan  o‘zgarishi  vositasida  sodir  bo‘ladi. 
U esa keyin bevosita ikkinchi o‘zgaruvchanga ta’sir ko‘rsatadi. 
2) Inson xatti-harakati odatda bittadan ortiq sababga bog‘liqligini 
hisobga  olish  kerak.  Nazariyani  qayta  ishlashda  ortiqcha  sodda-
lashtirishdan  qochish  lozim  va  ko‘p  sonli  kauzatsiyaga  ijtimoiy 
hayotda  talab  darajasidagi  o‘rinni  ajratib  berish  kerak.  Buning 
ma’nosi  shuki,  har  qanday  voqea  bir  necha  turli  sabablarga  ega 
bo‘lishi  mumkin  va  ba’zi  voqealarning  amalga  oshirilishi  bir  vaq-

---

 
 
27 
tning  o‘zida  ko‘plab  hodisalarni  ro‘y  berishini  talab  qiladi.  Ushbu 
qiyinchiliklarni  bartaraf  etish  uchun  odatda,  nazariyaning  kauzal 
modelini  yaratish  foydalidir. 
Kauzal  model
  –  bu,  aniq  ko‘rinishda 
nazariyada  qabul  qilingan  barcha  munosabatlarni  ifodalovchi  dia-
grammadir.  Bunday  tarzda  bizning  asoslarimizdan  kelib  chiqadigan 
barcha oqibatlar yanada yaqqol ko‘zga tashlanadi. 
Kovariatsion  va  kauzal  munosabatlar  ham  ijobiy,  ham  salbiy 
bo‘lishi  mumkin.  Bu  ikki  tushuncha  bir  yo‘nalishda  yoki  qarama-
qarshi  yo‘nalishda  o‘zgarishi  mumkin  degani.  Agar  ular  bir 
yo‘nalishda  o‘zgarsa,  munosabatlar  ijobiy  hisoblanadi,  ya’ni 
ijobiy 
munosabatlar
  mazmunan  bir-biriga  mos  keluvchi  ikki  turli 
o‘zgaruvchanning bir yo‘nalishda o‘zgaradigan munosabatlari. Ijobiy 
munosabatlar  tasdiq  orqali  ifodalanadi:  jamiyatdagi  kam  sonli  mil-
latlarning  nisbiy  notengligi  qanchalik  kuchli  bo‘lsa,  siyosiy 
zo‘ravonlik ehtimoli ham shunchalik yuqori bo‘ladi. 
Salbiy munosa-
batlar
  -  mazmunan  bir-biriga  mos,  turli  ikkita  o‘zgaruvchanlarning 
qarama-qarshi  yo‘nalishda  o‘zgaradigan  munosabatlari.  Salbiy 
munosabatlar  quyidagi  tasdiqni  bildiradi,  tajriba  o‘tkazilayotgan 
shaxsning  siyosiy  begonalashuvi  darajasi  qanchalik  kuchli  bo‘lsa, 
uning ana’naviy siyosiy faoliyatda ishtirok etish ehtimoli shunchalik 
past bo‘ladi. Nazariyada tushunchalar o‘rtasidagi qaysi munosabatlar 
(salbiy yoki ijobiy) bizni kutib turganini ko‘rsatib berish kerak. Naz-
ariyaga yakunlanganlik nuqtai nazaridan qarab bo‘lmaydi. Uni vaqti-
vaqti  bilan  qayta  ko‘rib  chiqish  va  mukammallashtirish  talab  qi-
linadigan instrument sifatida qabul qilish mumkin. Tadqiqot jarayon-
ida  markaziy  o‘rinda  nazariyani  tekshirib  chiqish  turadi.  Nazariya  - 
ko‘pgina tushunchalar, farazlar va tasdiqlardan iborat bo‘lib, u hech 
qachon to‘la isbotlangan yoki inkor etilgan bo‘lmaydi.