Halqaro munosabatlarning metod ologik aspektlari

metodika
” tushunchasiga cham-
barchas bog‘liq bo‘lib, quyidagilarni anqlatadi:  
1.
 
Harakatlar usullarining birligi. 
2.
 
Fanning tarkibiy qismi. 

---

 
 
16 
3.
 
Nazariyaning  tatbiq‘i  va  realizasiyasi  yo‘llarini  ochib 
beruvchi nazariyaning amaliy tarmog‘i. 
4.
 
Tadqiqotchi, ekspert, tashkilotchining faoliyat sohasi. 
Ko‘pchilik ijtimoiy fanlar, shu bilan birga, “XM” fani ham faqat 
o‘ziga  xos,  spesifik  metodlarga  ega.  Ular,  qanday  bo‘lmasin, 
umumiy  ilmiy  metodlar  va  boshqa  (ijtimoiy  va  tabiiy-ilmiy)  fanlar 
metodlarini o‘z  fanlari  obyektlariga  nisbatan  o‘zgartirib  qo‘llashadi. 
Umuman, siyosiy fanlarning, jumladan, XM metodologik yondashu-
vlari uch jihatga asoslanadi: 
1)
 
axloqiy  qadriyatlarga  xos  fikrlar  yoki  shaxsiy  qarashlardan 
tadqiqot pozitsiyasini imkon qadar aniq ajratish; 
2)
 
barcha ijtimoiy fanlar uchun umumiy bo‘lgan tahliliy usul va 
jarayonlardan foydalanish;  
3)
 
tizimlashtirishga  intilish  yoki,  boshqacha  aytganda,  qonun-
larni  kashf  etishni  yengillashtiruvchi,  umumiy  yondashuvlar  va 
modellar ishlab chiqishga harakat qilish. 
Bunda tadqiqotchi o‘zining shaxsiy pozitsiyasi yoki muayyan bir 
masala bo‘yicha o‘z fikrlarini aytishdan qochishi kerak degan ma’no 
kelib  chiqmaydi.  Tadqiqotchi  uchun  bosh  muammo  mafkura  va  fan 
munosabatlari  muammosidir.  Amalda  mafkurasiz  hayot  mavjud 
bo‘lishi  mumkin  emas,  mafkura  u  yoki  bu  darajada  xuddi  muallif-
ning ijobiy nuqtai nazari ifodasi sifatida mavjud. Dalillar sharhi, hat-
toki “kuzatuv burchagi” tanlovi va b. muqarrar ravishda tadqiqotchi 
nuqtai nazariga aloqador. Bunda eng yaxshi natijaga mafkurani inkor 
etgan holda erishib bo‘lmaydi, mafkuraviy bardosh, mafkuraviy plu-
ralizm va mafkuraviy nazorat orqali yuqori natijaga erishiladi (bunda 
har  qanday  mafkura  ustidan  fan  nazorati  ma’nosida  tushuniladi). 
Yuqorida  aytilganlar  metodologik  dixotomiyaga,  ya’ni  ana’naviy 
tarixiy-ta’rifiy  yoki  intuitive-mantiqiy  yondashuvning  operasion- 
amaliy  yoki  tahliliy-prognoztik  yondashuvlar  qarama-qarshiligiga 
taalluqlidir.  Darhaqiqat,  XM  fanining  sezilarli  rivoji  natijasida 
tahliliy  konsepsiyalar,  metodlar  va  modellarning  jadal  taraqqiyoti 
ma’lumotlarni  qiyosiy  o‘rganishga  o‘tish,  elektron  hisoblash  texni-
kasi  salohiyatidan  tizimli  foydalanish  boshlanadi.  Bularning  ham-
masi xalqaro siyosiy fanlarni jahon siyosati va XMni prognozlash va 
amaliy  boshqarish  ehtiyojiga  yaqinlashtirdi.  Bu  bilan  birga  avvalgi 
“klassik” (эски) metodlar va konsepsiyalar mavjudligi davom etadi. 
Aslida, “ana’naviy va ilmiy” metodlarni hech qachon qarama-qarshi 

---

 
 
17 
qo‘ymaslik  kerak,  haqiqatda  ular  bir-birini  to‘ldiradi.  Siyosiy 
hodisalar  mohiyatini  faqatgina  amaliy  metodlar  yordamida  to‘liq 
tadqiq  qilish  mumkin  emas.  Umuman  ijtimoiy  munosabatlarda, 
ayniqsa,  xalqaro  munosabatlarda  deterministik  izohlanmaydigan 
stoxastik  jarayonlar  hukmronlik  qiladi.  Shuning  uchun  ijtimoiy  fan-
lar,  shuningdek  XM  fani  xulosalari  butunlai  tasdiqlanmaydi  yoki 
qalbakilashtirilmaydi.  Boshqa  tomondan,  to‘plangan  faktlar  orasida 
aniq  korrelyasiya  kerak  bo‘lgan  paitda  intelektual  ana’nalarni  qattiq 
turib  himoya  qilish  mantiqsiz.  Fundamental  planda  XMni  o‘rganish 
(P.Aron) 
nazariyaga
 (by ijtimoiy munosabatlar alohida turining aso-
siy  harakatlanuvchi  kuchi,  spesifikasi  va  mohiyatini  tadqiq  qilish), 
sosiologiyaga (
uning o‘zgarishlari va evolyusiyasini aniqlashtiruvchi 
desterminant  va  qonuniyatlarni  izlash); 
tarixga
  (istisno  va  analogi-
alarni (o‘xshashliklarni) topishga ko‘maklashuvchi avlodlar va davr-
lar  almashinuvi  jarayonida  XM  rivojlanishi)  va 
prakseologiyaga
 
(xalqaro  siyosiy  qarorlarni  tayyorlash,  qabul  qilish  va  realizasiyasi 
jarayoni  tahlili)  asoslanuvchi  yondashuvlarni  talab  etadi.  Amalda 
faktlar tahlili
 (mavjud ma’lumotning yig‘indisi tahlili); mavjud holatni 
sharhlash 
(nomaqbullikdan  qochishga  da’vat  qiluvchi  va  hodisaning 
ma’qul  rivoji  ta’minoti  sabablarini  izlash)  vaziyatning  keyingi  evoly-
utsiyasini 
prognozlash
  (uning  oqibatlari  ehtimolligini  tadqiq  qilish), 
qarorni  tayyorlash
  (vaziyatga  ta’sir  ko‘rsatuvchi  mavjud  vositalar 
ro‘yxatini  tuzish,  turli  alternativalarni  (muqobilliklarni)  baholash)  va 
nihoyat, 
qarorni  qabul  qilish
  (bunda  vaziyatning  imkoniy  o‘zgarishiga 
tez aralashuv zaruriyatini inkor etmaslik kerak).