“Kasbiy ta`lim” kafedrasi

1. Ilk  go‘daklik 
(tug‘ilgandan 1 
yoshgacha) 
2. Go‘daklik 
(1-3 yoshgacha)  
3. Ilk bolalik 
(3-5 yoshgacha)  
4.O‘rta bolalik 
(5-11 
yoshgacha)  
5. O‘spirinlik 
(11-20 
yoshgacha) 
6. Ilk etuklik 
(20-45 
yoshgacha) 
7.O‘rta etuklik 
(45-60 
yoshgacha)  
8.Kechki etuklik 
(60 yoshdan 
yuqori)  
E. Erikson konsepsiyasi bo‘yicha  shaxs rivojlanishining bosqichlari 
 
 
Amerikalik  psixolog  E.Erikson  nazariyasiga  ko’ra  shaxs  rivojlanishida 
ma’lum  bosqichlarni  albatta  bosib  o’tishini  ta’kidlab,  ularni  hayotiy  psixologik 
krizis tarzda ta’riflab bergan: 

 
tashabbuskorlilikni  namoyon  bo’lishi  -  gunohkorlik,  aybdorlik  hissiga 
qarama - qarshi (taxminan 3 yoshdan – 6 yoshgacha); 

 
mehnatsevarlik  -  yetishmovchilik  kompleksiga  qarama  -  qarshi  (7 
yoshdan – 12 yoshgacha); 

 
o’z shaxsini aniqlash - konforizmga qarama - qarshi (12 yoshdan – 18 
yoshgacha); 

 
samimiylikka,  muloqotga  intilish  -  shaxsiy  psixologik  chetlashishga 
qarama - qarshi (taxminan 20 yoshlarda); 

 
yangi  avlodni  tarbiyalashdagi  g’amxo’rlik  -  «o’z  -  o’ziga  sho’ng’ib 
ketishga» qarama  - qarshi (30 va 60 yoshlar orasida); 

 
yashab  o’tgan  hayotidan  mamnun  bo’lish  -  umidsizlikka  qarama  - 
qarshi (60 yoshdan so’ng). 
25-rasm 

---

37 
 
 
E.Erikson konsepsiyasiga ko‘ra shaxs 
shakllanishida ushbu bosqichlarini 
birma–bir bosib o‘tadi va har bir 
bosqichda insonning ichki dunyosida 
sifat o‘zgarishlar, atrofdagi kishilarga 
bo‘lgan munosabatlarida esa radikal 
(keskin) o‘zgarishlar ro‘y beradi. 
Shu bilan birga shaxs psixik 
taraqqiyotining davrlarga bo’lib tadqiq 
etilgan nazariyalardan E.Eriksonning 
yana bir konsepsiyasi - inson umrini 
o’ziga xos betakror xususiyatlarga molik 
8 ta davrga ajratadigan ta’limoti 
ahamiyatlidir. 
 
 
E.Erikson  konsepsiyasiga  ko’ra,  shaxs  shakllanishida  ushbu  bosqichlarni 
birma-bir  bosib  o’tadi  va  har  bir  bosqichda  insonning  ichki  dunyosida  sifat 
o’zgarishlar,  atrofdagi  kishilarga  bo’lgan  munosabatlarida  esa  radikal  (keskin) 
o’zgarishlar ro’y beradi.  
Har  bir  odam  hayoti  mobaynida  xaddan  ziyod  ko‘p  turli  rollarni  bajaradiki, 
ularning  barchasi  uning  ijtimoiylashuv  tajribasida  munosib  iz  qoldiradi.  Shuning 
uchun ushbu jarayonda har bir odam o‘zining jamiyatda o‘rnini topishga intiladi va 
samarasiga ko‘ra u yoki bu mavqega erishadi. Aslini olganda ijtimoiylashuvning har 
bir  bosqichida  shaxs  o‘zining  “Men”ini  tobora  anglab,  unga  kerakli  tuzatishlar 
kiritib  boradi.  Agar  shaxsiy  tajriba  ijobiy  bo‘lib,  odam  ko‘rgan-kechirganlaridan 
yaxshi  va  to‘g‘ri xulosalar  chiqarib,  to‘g‘ri turmush tarzini shakllantira  olsa, uning 
odamlar  orasida  obro‘si  yuqori,  aks  holda  shaxs  degradatsiyasi,  xulqdagi 
deprivatsiyalar haqida xulosa chiqariladi. 
 
 
 
Shaxsga taaluqli bo’lgan eng muhim tasnif ham uning jamiyatdagi murakkab 
ijtimoiy  munosabatlarga  bevosita  aloqadorlik,  ijtimoiy  faoliyatga  nisbatan  ham 
ob‘ekt,  ham  sub‘ekt  bo’lishlikdir.  Shaxsga  taalluqli  bo’lgan  fazilatlardan  eng 
muhimi shuki, u shu tashqi, ijtimoiy ta‘sirlarni o’z ongi va idroki bilan qabul qilib 
(ob‘ektni), so’ngra shu ta‘sirlarning sub‘ekti sifatida faoliyat ko’rsatadi.  
Oddiy  qilib  aytganda,  inson  bolasi  ilk  yoshlikdanok  «mening  hayotim», 
«bizning dunyo» degan ijtimoiy muhitga tushadi. Bu muhit o’sha biz bilgan va har 
kuni  his  qiladigan  siyosat,  huquq,  axloq  olamidir.  Bu  muhit  -  kelishuvlar, 
tortishuvlar,  hamkorliklar,  an‘analar,  udumlar,  turli  xil  tillar  olami  bo’lib,  undagi