Gidromeliorativ

To‘ldiruvchilar shartli ravishda 
- 
yirik 
(tosh, chaqiq tosh, 
shag‘al) va 
mayda 
(qum, qurilish qumlari) to‘ldiruvchilarga ajratilishi 
mumkin.
Suv  xo‘jaligi  qurilishida,  beton  ishlari  jarayonlarida  yirik 
to‘ldiruvchilar – shag‘al va chaqiq toshlarning donalari o‘lchamlari 
bo‘yicha quyidagi standart fraksiyalari qo‘llaniladi: 5-20; 20-40; 40-
70; 70-120 (150) mm.
Gidromeliorativ betonlar tayyorlanganda, qo‘llaniladigan yirik 
to‘ldiruvchilar donalari zichligi 2,0 g/sm
3
 dan kam bo‘lmasligi, 
mustahkamligi esa belgilangan beton mustahkamligidan (markasi) 
1,5-2,0 marta yuqori bo‘lishi kerak. Shuningdek, ularning tarkibidagi 
mayda grunt zarrachalari miqdori og‘irligi bo‘yicha 1-2 %dan ortiq 

---

66
bo‘lmasligi  lozim.  Mayda  to‘l  diruvchilar  -  qumlar  tabiiy  yoki 
sun’iy bo‘lishi mumkin va beton tayyorlashda ularning donalarini 
o‘lchamlari 0,15-5 mm oralig‘ida bo‘lishi kerak. Ba’zi hollarda 
qumlar donalari o‘lchamlari bo‘yicha ikki fraksiyaga, ya’ni mayda 
0,15-2 mm va yirik qumlar - 2-5 mm ga bo‘linishi mumkin. Shuni 
qayd qilish kerakki, qumlar tarkibidagi o‘lchami 0,15 mm dan kichik 
zarrachalar miqdori og‘irligi bo‘yicha 3 %dan oshmasligi lozim.
Beton  qorishmasini  tayyorlashda,  uni  qotish  jarayonida 
parvarishlashda texnik suvlar ishlatiladi va ularning tarkibida mexanik 
qo‘shimchalar bo‘lmasligi, eruvchan birikmalar miqdori esa 5 g/l dan 
oshmasligi kerak. Shuningdek, suvdagi sulfatlar va tuzlar miqdori 2-3 
g/l dan oshmasligi, vodorod ionlari konsentratsiyasi ko‘rsatkichlari 
(rN) 4 dan yuqori bo‘lishi lozim.
Suv  xo‘jaligi  qurilishi  jarayonlarida  noruda  materiallari  si-
fatida tabiiy toshlar, shag‘al va qum-shag‘al aralashmalari xizmat 
qiladi. Ulardan, asosan, oldingi punktda ko‘rsatilganidek, beton 
to‘ldiruvchilari sifatida foydalaniladi. Shuningdek, ular suv xo‘jaligi 
qurilishida sifatli to‘kmalar tiklashda, drenaj prizmalarini qurishda, 
qiyaliklarni mustahkamlashda, drenaj quvurlarni himoyalashda va bir 
qator maqsadlarda qo‘llanilishi mumkin.
Suv xo‘jaligi qurilishida, asosan, vaqtinchalik faoliyat ko‘r-
satadigan  konlardan  foydalaniladi.  Bunday  konlar  ma’lum  bir 
hajmdagi qurilish ishlarini bajarish uchun loyihalanadi. Ammo, suv 
xo‘jaligining gidromelioratsiya sohasini oladigan bo‘lsak, qurilish 
jarayonlari bir necha yilgacha davom etishi mumkin va bunday 
sharoitlarda loyihalanadigan noruda materiallari konlari xo‘jaligi va 
ish faoliyati doimiy konlarga o‘xshash bo‘ladi.
Kon xo‘jaligini loyihalashda uning chegaralari hajmini aniqlash, 
ustki qismini ochish, noruda materiallarni qazib olish va ularni tashish 
bo‘yicha ishlarni tashkil qilish masalalari ishlab chiqiladi.
Vaqtinchalik noruda materiallari koni o‘lchamlari qurilish-da, 
ushbu materiallarga bo‘lgan ehtiyoj bo‘yicha belgilanadi. Shuningdek, 
ishlab chiqarish jarayonidagi yo‘qolishlar, ya’ni materiallarni qazib 

---

67
olish, tashish va ularni saqlash jarayonlaridagi yuzaga keladigan 
isrofgarchiliklar inobatga olinadi.
Qazib  olingan  noruda  materiallarni,  to‘g‘ridan  to‘g‘ri  quri-
lish  ishlarida  qo‘llashning  imkoniyati  yo‘q. Ayniqsa,  ular  be-
ton ishlari jarayonlarida qo‘yiladigan bir qator talablarga javob 
bera olmaydilar. Qazib olingan materiallar o‘lchamlari va mus-
tahkamligining juda katta oraliqda o‘zgarishi, tarkibida turli xil 
mexanik qo‘shimchalarning ko‘p bo‘lishi, mineralogik va boshqa 
fizik-mexanik ko‘rsatkichlarining qoniqarsizligini, ularga dastlabki 
qayta ishlov berilishini taqozo etadi.
Materiallarni qayta ishlash maxsuslashtirilgan qurilmalar va 
korxonalarda amalga oshiriladi.