Buldozerlar yordamida yer ishlarini bajarish.
Buldozer-
lar tuzilishining oddiyligi, ishlash jarayoni ishonchliligi,
ishlatish xarajatlari arzonligi, har xil turdagi gruntlarga qo‘llash
31
mumkinligi, chaqqon harakat qilishi, o‘rmalovchi yurish qismiga
ega bo‘lganligi sababli qiyin to‘siqlardan ham o‘ta olishi, yuqori
ish unumdorligiga egaligi sababli qishloq va suv xo‘jaligi ishlarini
bajarishda keng qo‘llanilmoqda. Buldozerning asosiy ishchi organi
ag‘dargichidir. Buldozer ag‘dargichi qo‘zgalmas yoki buriladigan
bo‘ladi. Buldozerning asosiy ishchi parametrlari va ish unumdorligi
tashigichning quvvatiga bog‘liqdir.
Grunt qirqish ishlarini tekis yoki qirqish yo‘nalishi bo‘yicha
nishab bo‘lgan joylarda amalga oshirgan ma’quldir, chunki
balandlikka qarab grunt qirqadigan bo‘lsak, tashigich quvvatining
ko‘pgina qismi o‘zining harakati uchun sarflanadi. Qulay shart-
sharoitlar mavjud bo‘lganda, buldozer ag‘dargichining to‘lishi uchun
6–10 metr masofa yetarlidir. Agarda qirqishning o‘rtacha qalinligi
ma’lum bo‘lsa, buldozerning qirqish maso-fasini quyidagi ifoda
yordamida hisoblash mumkin:
L
k
= q K′
yu
K
tuk
/ K
h
h v
o
sinβ, m.
Bu yerda: Lk – ag‘dargichning to‘lish masofasi, m;
q – ag
‘
dargich yordamida suriladigan grunt hajmi, m
3
;
K′
yu
– gruntning boshlang‘ich zichligini hisobga oluvchi koeffi-
tsiyent;
K
tuk
– qirqish davrida ag
‘darma
yonidan gruntning to‘kilishini
hisobga oluvchi koeffitsiyent (K
tuk
= 1,2);
K
h
– qirqish qalinligi notekisligini hisobga oluvchi koeffitsiyent
(K
h
= 0,70);
v
o
– buldozer ag‘dargichining kengligi, m;
h – ag‘dargichning qirqish chuqurligi, m.
Buldozerlar o‘zlari qirqqan gruntlarni ma’lum masofaga su-rib
borib, sifatli ko‘tarma qilib joylashtirishi yoki tuproq tepa qilib
uyushi mumkin. Gruntga ishlov berishda buldozerlar, harakat
yo‘nalishi bo‘yicha, bo‘ylama yoki ko‘ndalang chizma bo‘yicha
ishlaydi. Buldozerning ishlash chizmasini tanlashda foydasiz
yurishga sarf bo‘ladigan vaqt miqdori kam bo‘lishiga, tezlik
o‘zgartirgichni almashtirib turish miqdori va burilishlar soni kam
bo‘lishiga e’tibor qilish kerak. Quyidagi chizmada qo‘zgalmas
32
ag‘dargichli buldozerning ko‘ndalang chizmada gruntga ishlov
berish holatlari keltirilgan.
2.5-rasm. Buldozerning umumiy ko‘rinishi.
Agarda grunt 50 metrgacha surib boriladigan bo‘lsa, buldozer
gruntni surib borgach, orqaga yurish bilan qirqish to‘xtagan joyga
qaytib keladi. Gruntni surish masofasi 50 metrdan ortiq bo‘lsa, u
holda buldozer 180° burilib, oldi tomoniga harakatlanib, qazish
to‘xtagan joyga qaytib keladi va yana 180° ga burilib qazishni davom
ettiradi. Agarda qazilmaning har ikki tomoniga ham gruntni uyush
imkoni bo‘lsa, u holda buldozer yordamida gruntni ikkala tomonga
ham surgan ma’quldir. Yuzasi keng, chuqurligi esa 1,5-2,0 metrgacha
bo‘lgan kanallarni ko‘ndalang chizma bo‘yicha qazish mumkin.
Buldozer yordamida kanal qazilganda, egri chiziqli yuza hosil bo‘ladi,
uni loyihaviy belgilarga keltirish uchun kanalga qo‘shimcha ishlov
berishga to‘g‘ri keladi.
Agarda quriladigan kanal o‘lchamlari bo‘yicha ko‘ndalang
sxemani qo‘llash imkoni bolmasa, u holda buldozer bo‘ylama
ko‘ndalang sxema bo‘yicha ishlatiladi. Bu usulda ikkita buldozer
ishlatiladi. Birinchi buldozer bo‘ylama harakatlanib, kanal o‘zanidagi
33
gruntni qirqib olib, oldi tomoniga surib chiqaradi. Surib chiqarilgan
grunt buldozerning keyingi ishlashiga xalaqit qilmasligi uchun
ikkinchi buldozer kanalga nisbatan ko‘ndalang ishlab, to‘plangan
grunt uyumini birinchi buldozer ishlashiga xalaqit qilmaydigan
masofaga surib qo‘yadi. Shuningdek, buldozerlar ekskavator
tomonidan qazib chiqarilgan gruntlarni surishda yoki tuproqtepaga
uyushga ham ishlatiladi. Odatda, ko‘tarmada kanallarni qurishda,
oldindan sifatli ko‘tarmalar tayyorlanadi, so‘ngra esa loyihaviy
kanal sifatli ko‘tarmada qaziladi. Sifatli ko‘tarmani tayyorlash
uchun olib kelingan gruntlarni tekislashda, asosan, buldozerlardan
foydalangan ma’qul. Shuningdek, yerlarni tozalashda, tekislashda,
kanal (kotlovan) tagi va qirg‘oqlarini tekislashda ham buldozerlardan
foydalanish lozim. Chunki buldozer yordamida bajarilgan bu ishlar
boshqa mexanizmlarda bajarilganiga nisbatan sifatli va tekis bo‘ladi.
Tik qirg‘oqlarni tekislashda buldozer ag‘darilib ketishi mumkin. Bu
hollarda buldozer ag‘dargichiga almashinuvchan qirg‘oq chiqargich
ulab ishlatiladi. Buldozerlar daryo o‘zanini to‘sish maqsadida suvga
gruntni surishda, yuvilib ketgan dambalarni tiklashda ham ishlatiladi.
Buldozer ag‘dargichining qamrov burchagi 90° bo‘lganda, gruntni
oldi tomoniga qarab suradi, 90° dan kichik bo‘lganda esa ham
oldinga, ham burilish burchagi bo‘yicha yon tomonga qarab suradi.
Bajaradigan ishning turiga qarab buldozerning ish unumdorligi hajm
birligida yoki yuza birligida o‘lchanadi. Buldozer ish unumdorligiga,
asosan, quyidagi faktorlar ta’sir qiladi:
– gruntning fizik xususiyatlari;
– surish masofasi;
– joyning nishabligi;
– ag‘dargich shakli va uning geometrik o‘lchamlari. Buldozer
gruntga ishlov berishda va surishda davriy mashinalar kabi ishlaydi.
Shuning uchun ham uning ish unumdorligini quyidagi ifoda
yordamida aniqlash mumkin:
P
b
= q nK
tuk
K
i
K′
yu
K
v
, m
3
/soat.
Bu yerda: K
i
– yer nishabligini hisobga oluvchi koeffitsiyent.
34
Buldozerning bir soatda bajaradigan sikllar soni quyidagicha
aniqlanadi:
n = 3600 / t
ts
, dona.
Bu yerda: t
ts
– bir sikl ish bajarish uchun sarflanadigan vaqt, uning
miqdori quyidagicha aniqlanadi:
t
ts
= t
k
+ t
s
+ t
o.k
+ 2 t
b
+ m t
u
+ t
o
.
Bu yerda: t
ts
– gruntni qirqish uchun ketadigan vaqt, soniya;
t
s
– gruntni surishga ketgan vaqt, soniya;
t
o.k
– orqaga qaytish uchun ketgan vaqt, soniya;
t
b
– 180° ga bir marotaba burilish uchun ketadigan vaqt (10–20),
soniya;
t
o
– ag‘dargichni ishchi holatga keltirish (1-2), soniya;
t
u
– bir marta tezlikni o‘zgartirish uchun ketadigan vaqt, 5 soniya;
m – bir sikl davomida traktor tezligini o‘zgartirishlar soni.
Surish masofasiga qarab to‘kilishini hisobga oluvchi koeffi
-tsiyent quyidagicha hisoblanadi:
K
tuk
= 1–K
l
– L
s
.
Bu yerda: K
l
– tajriba yo‘li bilan aniqlanadigan koeffitsiyent
(0,008-0,04), bu yerdagi katta qiymat sochiluvchan gruntlarga, kichik
qiymat esa soz tuproqlarga taalluqli.
L
s
– surish masofasi.
Surish masofasi ortishi bilan sikl davri o‘zgaradi, grunt to‘-
kilishini hisobga oluvchi koeffitsiyent miqdori kamayadi. Shu
sababli surish masofasi 20–30 metrdan ortiq bo‘lganda, buldozerdan
foydalanish ma’qul emas. Buldozerning ish unumdorligini bilgan
holda yer ishlarini bajarish uchun kerak bo‘ladigan buldozerlar soni
quyidagicha hisoblanadi:
N
b
= V / (n m P
cm
T
yer
ish
), dona.
Bu yerda: V – bajariladigan yer ishlari hajmi, m
3
;
n = (1–2) smenalar soni;
m – bir oydagi ish kunlari soni, kun;
P
sm
– buldozerning smenalik ish unumdorligi, m
3
/ smena;
T
yer ish
– yer ishini bajarish uchun belgilangan vaqt, oy.
35
Do'stlaringiz bilan baham: |