O‘ zbekiston respublikasi oliy va o‘ rta max sus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

 
15.1 
Balans tarkibi tahlili 
 
15.2 
Foyda va zararlar tarkibini tahlili 
 
15.3 
Bank faoliyatining natijalari tahlili 
 
16 
Audit natijalariga tizimli yondashgan holda bayon etilgan 
xulosa 
 
 
17 
Auditorlar tomonidan ish hujjatlari yuritilishi b
o‘
yicha 
ish sifati hamda ish rejasining bajarilishi ustidan nazorat 
 
                                                           
12
 
Ma’lumotlar asosida muallif tomonidan yaratildi
 

---

46 
 
S
o‘
nggi  yuz  bergan  moliyaviy  inqiroz  banklardagi  risklarni 
boshqarish,  nazoratdagi  kamchiliklarni  yuzaga  chiqarib  qolmay,  balki 
banklarni tashqi auditini sifat darajasini oshirish lozimligini ham yaqqol 
k
o‘rsatdi. Bozordagi barqarorlikni ta’minlashda banklarning moliyaviy 
barqarorligi muhim ahamiyatga ega ekanligini bilgan holda, moliyaviy 
hisobotlar b
o‘
yicha tashqi audit xulosasi naqadar ahamiyatli ekanligini 
k
o‘
rsatadi
13
. 
“O‘
zbekiston  Respublikasida  auditorlik  faoliyatini  yanada 
rivojlantirish  chora-tadbirlari  t
o‘g‘risida”gi  PQ
-3946  qaroriga  asosan 
auditorlik  xizmatlarining  ahamiyatini  oshirishga  t
o‘
sqinlik  qilayotgan 
kamchiliklar  aniqlanib,  auditorlik  faoliyatining  yanada  rivojlanishiga, 
boshqarishga oid qarorlarni qabul qilish va korporativ boshqaruv sifatini 
oshirish uchun:
 
birinchidan,  auditorlik  tashkilotlariga  ishonch  darajasi  past, 
shuningdek, 
auditorlik 
tekshiruviga 
moliyaviy 
hisobotning 
haqqoniyligini  tasdiqlashning  kafolati  emas,  balki  ortiqcha  va  malol 
keladigan ma’muriy tartib
-taomil sifatida qaralmoqda; 
ikkinchidan,  auditorlik  tashkilotlarini  tanlab  olish  b
o‘
yicha 
mavjud  cheklovlar  va  tanlovlar 
o‘
tkazish  amaliyoti  k
o‘
p  hollarda 
insofsiz,  shu  jumladan  narx  borasida  insofsiz  raqobatni  keltirib 
chiqaradi,  buning  oqibatida  auditorlik  xizmatlari  sifati  va  auditorlik 
xulosalarining haqqoniyligi pasaymoqda; 
uchinchidan,  auditorlarni  maxsus  tayyorlash  va  ularning 
malakasini  oshirishning  amaldagi  tizimi  yuzaki  tusga  ega  b
o‘
lib, 
professional tayyorgarlikning va auditorlik xizmatlari sifatining zaruriy 
darajasini, shu jumladan auditorlik faoliyatining xalqaro standartlariga 
mosligini ta’minlamayapti, bu 
esa auditor kasbi nufuzining pasayishiga 
olib kelmoqda; 
t
o‘
rtinchidan,  auditorlik  tashkilotlari  ishi  sifatini  tashqi  nazorat 
qilishning samarali tizimi mavjud emas, bu litsenziyalovchi organning 
huquqiy  ta’sir  choralari  cheklangani  sharoitida  sifatsiz  audi
torlik 
xizmatlarini  k
o‘
rsatish  hollariga  va  auditorlarning  insofsiz  xatti-
harakatlariga nisbatan tezkor chora k
o‘
rish imkonini bermayapti; 
                                                           
13
 Consultative Document External audits of banks March 2014. 140 pg.www.bis.org 

---

47 
 
beshinchidan,  auditorlik  faoliyatining  milliy  standartlari 
umume’tirof etilgan xalqaro audit standartlariga to‘
liq mos emas, bu esa 
xorijiy  investorlarda  mahalliy  korxonalar  moliyaviy  hisobotlarining 
haqqoniyligini 
tushunish 
k
o‘
nikmasining 
shakllanishini 
ta’minlamayapti.
 
Auditorlik  xizmatlari  bozorining  rivojlanishi  uchun  sharoitlarni 
yanada  yaxshilash  va  auditorlik  faoliyatini  tartibga  solishda  xalqaro 
standartlarga muvofiq zamonaviy yondashuvlarni joriy etish maqsadida: 
–
 
auditorlik 
faoliyati 
t
o‘g‘
risidagi 
qonun 
hujjatlarini 
takomillashtirish,  shu  jumladan  xalqaro  standartlar  asosida,  auditorlik 
xizmatlari  sifatini  oshirishga  va  ishbilarmonlar  hamjamiyatining 
auditorlik tashkilotlari ishi natijalariga ishonchini q
o‘
llab-quvvatlashga 
qaratilgan  auditorlik  tashkilotlari  ishi  sifatini  tashqi  nazorat  qilishning 
ta’sirchan tizimini shakllantirish;
 
–
  yoshlarni  auditorlik  kasbiga  jalb  etish,  xususan  professional 
jamoat  birlashmalarining  tegishli  oliy  ta’lim  muassasalari  bilan  faol 
hamkorligini ta’minlash;
 
–
 auditorlik tashkilotlarining xalqaro auditorlik tarmoqlariga jalb 
etilganlik  darajasini  oshirish,  shu  jumladan  auditorlik  tashkilotlarini, 
auditorlarni  auditning  xalqaro  standartlarini  q
o‘
llash  masalalarida  faol 
uslubiy jihatdan q
o‘
llab-quvvatlashni tashkil etish; 
–
  auditorlar  respublika  jamoat  birlashmalarining  xalqaro  audit 
standartlarini  belgilovchi  xalqaro  tashkilotlar  bilan 
o‘
zaro  hamkorlik 
qilish, ushbu standartlarni q
o‘
llash sohasida jahonning il
g‘
or tajribasini 
ommalashtirish b
o‘
yicha faoliyatini faollashtirish. 
2019-yilning 1-yanvaridan boshlab: 

 
tijorat  tashkiloti,  agar  u  haqdagi  axborot  Tadbirkorlik 
subyektlarining yagona davlat reestriga kiritilgan sanadan boshlab uch 
oy  davomida  auditorlik  faoliyatini  amalga  oshirish  uchun  litsenziyaga 
ega  b
o‘
lgan  auditorlik  tashkilotlari  reestriga  kiritilmagan  b
o‘
lsa, 
o‘
z 
nomida «auditorlik tashkiloti» so‘
zlaridan foydalanishga haqli emas; 

 
auditorlik  faoliyatini  amalga  oshirish  uchun  litsenziya 
litsenziatga barcha turdagi auditorlik tekshiruvlarini 
o‘
tkazish huquqini 
beradi; 

---

48 
 

 
auditorlik  tashkilotining  ustav  kapitali  auditorlik  tashkiloti 
faoliyatini  amalga  oshirishda  bevosita  foydalaniladigan  mol-mulkdan, 
shu jumladan pul mabla
g‘
laridan shakllantiriladi; 

 
auditorlik 
tashkiloti 
asosiy 
ish 
joyi 
hisoblangan 
auditorlarning  eng  kam  soni  kamida  t
o‘
rt  nafar  shtatdagi  auditordan 
iborat b
o‘
ladi; 

 
aynan  bitta  x
o‘
jalik  yurituvchi  subyektning  auditorlik 
tekshiruvi ketma-ket yetti yildan ortiq b
o‘
lmagan muddatda 
o‘
tkaziladi; 
Faoliyat  yuritayotgan  auditorlik  tashkilotlari  2019-yilning  1- 
apreliga qadar mazkur qarorda belgilangan shtatdagi auditorlarning eng 
kam soni t
o‘
liq t
o‘ldirilishini ta’minlanishi
 belgilandi. 
2019-yil 1-yanvardan: 

 
auditorlik tashkilotlari ustav kapitalining eng kam miqdoriga 
doir; 

 
auditorlik  tashkilotlari  rahbarlarining  attestatsiyadan 
o‘
tishi 
b
o‘
yicha; 

 
ustav  kapitalida  davlat  aksiyalari  (ulushlari)  t
o‘
plami  50 
foizdan  ortiq  b
o‘
lgan  korxonalarda  tashqi  auditni 
o‘
tkazish  uchun 
auditorlik  tashkilotini 
O‘
zbekiston  Respublikasi  Xususiylashtirilgan 
korxonalarga k
o‘
maklashish va raqobatni rivojlantirish davlat q
o‘
mitasi 
va  Moliya  vazirligi  tomonidan  belgilanadigan  r
o‘
yxat  ichidan  tanlov 
asosida tanlash t
o‘g‘
risidagi talablar bekor qilinsin. 
2020-yil 1-yanvardan: 
a) hisobot yili yakuni b
o‘
yicha quyidagi shartlardan bir vaqtning 
o‘
zida ikkitasiga javob bergan tijorat tashkilotlari ham har yili majburiy 
auditorlik tekshiruvidan 
o‘
tishi lozim: 

 
aktivlarning balans qiymati eng kam ish haqining 100 ming 
barobar miqdoridan ortiq b
o‘
lsa; 

 
mahsulotlarni  (ishlarni,  xizmatlarni)  realizatsiya  qilishdan 
tushum eng kam ish haqining 200 ming barobar miqdoridan ortiq b
o‘
lsa; 

 
xodimlarning
o‘
rtacha yillik soni 100 kishidan ortiq b
o‘
lsa; 
b)  auditorlik  tashkilotlari  auditorlik  faoliyatini  faqat  Xalqaro 
buxgalterlar  federatsiyasi  tomonidan  nashr  etiladigan  xalqaro  audit 
standartlari asosida amalga oshiradi; 

---

49 
 
d)  majburiy  auditorlik  tekshiruvlarini 
o‘
tkazuvchi  auditorlik 
tashkilotlari  tekshiruvi  natijalari 
O‘
zbekiston  Respublikasi  Moliya 
vazirligining veb-
saytida e’lon qilinadi.
 
Malaka  sertifikatini  dastlab  besh  yillik  muddatga  berish, 
navbatdagisini 
o‘
n yilga, keyin muddatsiz davrga berish rejalashtirildi. 
Xalqaro  buxgalter  sertifikati  mavjud  b
o‘
lganda  auditor  malaka 
sertifikatini berishni va amal qilish muddatini uzaytirishni, shuningdek, 
10  yildan  kam  b
o‘
lmagan  uzluksiz  auditor  ish  staji  mavjud  b
o‘
lganda 
auditor  malaka  sertifikatining  amal  qilishini  muddatsiz  davrga 
uzaytirishni  malaka  imtihonini  topshirmasdan  amalga  oshirish 
belgilandi. 
 Tashqi  audit  xulosa
lari  ma’lumotlarini 
tahlil  qilish  oshkoralikni 
cheklashligi  sababli  “bank  siri”  to‘g‘
risidagi  qonun  talablaridan  kelib 
chiqib maxfiylik ta’minlanishi zarur
 
Audit  standartlari 
–
 
o‘
zining  professional  faoliyati  davomida 
hamma auditorlar rioya qilishi lozim b
o‘
lgan yagona asos tamoyillaridir. 
Auditor  va  manfaatdor  tomon 
o‘
rtasidagi  yaxshi  munosabatlar 
audit  samaradorligini  oshirishda  muhim  b
o‘
lgan  elementlardan 
hisoblanadi.  Bank  nazorati  organlari  bank  faoliyatini  tahlilida 
manfaatdor  tomon  hisoblanadi.  Nazorat  organlari  auditorlar  olishi 
imkoniyati  b
o‘lmagan  ma’lumotlarni  olishi  hamda  o‘
z  risklarini 
baholashi mumkin
14
.  
Auditorlik standartlariga rioya qilish audit sifati darajasini va audit 
natijalarining ishonchliligini ta’minlaydi. Auditorlik standartlari sudda 
auditorlarning  haqqoniy  ishlaganligining  asosi  b
o‘
lib  xizmat  qiladi. 
Agar  auditor  standartdan  chekinish  qilgan  b
o‘
lsa,  buning  sababini 
k
o‘
rsatishi lozim 
Ma’lumk
i, xalqaro audit standartlari jahon mamlakatlarida turlicha 
q
o‘
llaniladi.  Bunga  asosiy  sabab,  ushbu  mamlakatlarda  buxgalteriya 
hisobining  turlicha  modellari  amal  qilishidadir.  Olimlarning 
ta’kidlashicha,  hozirgi  kunda  dunyoda  buxgalteriya  hisobi  va  audit 
tizimining quyidagi modellari mavjud: 
 Auditorlik standartlarining quyidagi jihatlari mavjud: 
                                                           
14
 Audit of banks: 5 years on Inspiring confidence in financial services initiative   80 rg
.
 

---

50 
 
•
 
unga rioya qilish orqali auditorlik tekshirishning yuqori sifatli 
b
o‘lishi ta’minlanadi;
 

 
auditorlik  tekshirish  amaliyotida  yangi  ilmiy  yutuqlarni 
q
o‘
llash mumkin; 

 
muayyan vaziyatlarda auditorning xatti-harakatini aniqlaydi. 
Jahon  mamlakatlarda  buxgalteriya  hisobi  va  audit  tizimining 
turlicha 
yuritilishi 
hisob 
va 
audit 
sohasida 
standartlarni 
muvofiqlashtirish va tatbiq etishni taqozo etdi.  
Xususan, bu tadbir bilan IAPS, audit amaliyoti b
o‘
yicha xalqaro 
q
o‘
mita  shu
g‘
ullanadi.  IFAC  huzuridagi  Xalqaro  auditorlik  amaliyoti 
q
o‘
mitasi, yani xalqaro mustaqil auditorlik tashkiloti, (IAPS) auditorlik 
faoliyati  kam  taraqqiy  etgan  davlatlarda  ushbu  kasbning  mavqeini 
k
o‘
tarish  maqsadida  xalqaro  auditorlik  standartlarini  q
o‘
llashni 
muvofiqlashtirib turadi.  
Bugungi  kunga  kelib  xalqaro  audit  standartlarini  jahon 
mamlakatlari b
o‘
yicha q
o‘
llanilish darajasiga k
o‘
ra quyidagi k
o‘
rinishi 
mavjud: 
AQSh,  Kanada  va  Buyuk  Britaniyaning  auditorlik  faoliyatida 
milliy standartlar amal qilib, xalqaro auditorlik standartlaridan ma’lumot 
uchun foydalaniladi; 
Avstraliya, Braziliya, Niderlandiya va boshqa davlatlarda xalqaro 
auditorlik  standartlari  milliy  auditorlik  standartlarini  ishlab  chiqishda 
asos b
o‘
lib xizmat qiladi. 
O‘
zbekistonda ham xalqaro audit standartlari 
asosida auditning milliy standartlari ishlab chiqilmoqda va amaliyotga 
tatbiq etilmoqda; 
Malayziya  va  Nigeriyada  milliy  standartlar  ishlab  chiqilmaydi, 
ularning  auditorlik  amaliyotida  xalqaro  standartlar  t
o‘
li
g‘
icha  amal 
qiladi. 
          Har  bir  mamlakatda  auditning  standartlarini  ishlab  chiqishda 
maxsus  tashkilotlar  faoliyat  yuritadi.  Masalan,  AQShda  standartlarni 
ishlab  chiqish  bilan  Moliyaviy  hisobot  standartlarini  ishlab  chiquvchi 
kengash  (FASB)  shu
g‘
ullanadi.  Ushbu  standartlarning  amalda 
q
o‘
llanilishini  nazorat  qilish  hukumatning  Qimmatli  qo
g‘
ozlar  va 
birjalar  b
o‘
yicha  komissiyasi  (SEC)  zimmasiga  yuklatilgan.  FASB  va 

---

51 
 
SECning 
o‘
zaro  hamkorligi  tufayli  AQShda  audit  standartlari 
q
o‘
llanilishining samarali mexanizmi yaratilgan. 
  Hozirgi  davrda  bank  nazorati  organlari,  auditorlar  hamda 
su
g‘
urtachilar  bilan  doimo  muloqotlar  olib  borish  amaliyoti  tashkil 
qilingan.  Ushbu  muloqotlar  auditorlik  xulosalarini  muhimligini 
k
o‘
rsatib, bu yuqori darajada tashkil etib kelinmoqda
15
.  
Tashqi  auditda  bankning  oldingi  auditorlik  tekshiruvi  natijalari 
bilan  ham  tanishib  chiqishi  lozim.  Auditorlik  xulosasi  bankning 
kelgusidagi barqaror faoliyatiga kafolat bermaydi, lekin 
o‘
sha davrdagi 
bank faoliyati b
o‘
yicha 
o‘
zining xolisona fikrini bildiradi. 
Auditning vatani hisoblangan Buyuk Britaniyada esa buxgalteriya 
hisobi  va  audit  siyosati  asosan  nohukumat  tashkilotlar  tomonidan  olib 
boriladi. Shu boisdan AQSh va Buyuk Britaniyada qabul qilingan audit 
standartlari  bir-biriga  mos  tushmaydi.  Fransiyada  auditning  milliy 
standartlarini  Milliy  kompaniya  q
o‘
mitasi  tomonidan  ishlab  chiqiladi. 
Ushbu davlatda qabul qilinadigan auditning milliy standartlari xalqaro 
standartlarga t
o‘
li
g‘
icha mos keladi, ayrim mutaxassislarning aytishicha, 
Fransiyada qabul qilinadigan milliy standartla
r «Xalqaro standartlarning 
fran
suzcha varianti» deb yuritiladi.
 
Umuman olganda, xalqaro auditorlik standartlari jahon miqyosida 
audit  tizimini  unifikatsiyalashga  xizmat  qiladi.  Respublikamiz 
iqtisodiyotini yanada rivojlantirish y
o‘
lida auditorlik faoliyatini xalqaro 
standartlar  asosida  tashkil  qilish  hamda  milliy  auditorlik  standartlarini 
qabul qilish jarayonida yuqorida sanab 
o‘
tilgan mamlakatlar tajribasidan 
foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi. 
- 
o‘
zaro hisob
–
kitoblarning t
o‘g‘
ri olib borilishini tekshirish; 
- bankning hisob siyosati va unga t
o‘
liq rioya qilinishini aniqlash; 
- bankning moliyaviy hisobotining asosli ekanligiga va haqqoniy-
ligiga xolisona baho berishdan iboratdir. 
Butunjahon mamlakatlari 
o‘
rtasida b
o‘
ladigan savdo-iqtisodiy va 
boshqa k
o‘
rinishdagi aloqalar ular 
o‘
rtasida b
o‘
ladigan hisob-kitoblarni 
                                                           
15
 Economic governance support unit The relationship between banking supervisors and banks' external auditors 
170 rg.http://www.sbp.org.pk
 
 

---

52 
 
unifikatsiyalashni taqozo etmoqda. Buning uchun, milliy hisob va audit 
tizimlarini yaxlit shaklga keltirish talab qilinadi.