O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi z. M. Mukimov

Don uyumi xususiytlarininig tashqi muhit bilan o‘zaro  bogʻliqligi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bularning  barchasi  donlarni  saqlashda  ularni  alohida-alohida 
joylashtirishni  talab  etadi.  Shuningdek  don  va  urug‘larning  navdorlik 
xususiyatlariga barcha turdagi xo‘jaliklarda hisobga olinadi va shunga 
ko‘ra  uning  tovar  narxi  belgilanadi.  Yuqori  sifatli  kafolatli  donlarga 
ustama haq ham belgilanadi.  
Donni  qayta    ishlash  korxonalari  sifatli  don  va  urug‘liklarni 
xo‘jaliklardan xarid qilishadi.  Qabul qilingan donlar urug‘lik va oziq-
ovqat  maqsadlari  uchun  ishlatiladi.  Donlarni  iste’molchilarga, 
Don  uyumi 
   
   
 
     
Fizik xossalari 
1.Sochiluvchanlik  
2. G’ovaklik 
3.Sorbsion sig’imi 
 
4.Issiq-fizik xususiyati  
1.Asosiy o‘simlik moyi
 
2. Aralashmalar 
3.Mikroorganizlar 
4. Don  
oraliqlarlardagi havo 
5.Hasharot va kanalar 
 
Fiziologik xossalari: 
1.Donning hayoti faoliyati: 
a) nafas olishi; 
b
) yig‘ib olingandan keyingi 
yetilishi; 
d) unishi; 
2.Mikroorganizmlarning hayot 
faoliyati 
3.Hashorot va kanalarning 
hayot faoliyati 
 
Omillari va tartibi 
О
millari 
Tartibi 
1.Don uyumining 
namligi; 
2.Don uyumining 
harorati; 
3.Don uyumining 
shamollatilishi; 
 
0.0-14.0% 
14.0-15.5% dan ortiq 
15.5-17.0% dan ortiq  
17 % dan ortiq  
0
о
С, 5
о
С, 
 
5-10
 
о
С
 
10-20
 
о
С 
dan, 
 20
 
о
С
 
dan yuqori 
1.Quruq holatda saqlash 
2. Sovutilgan holatda 
saqlash 
3.Havosiz muhitda 
saqlash 
Yordamchi jarayonlar  
1.Aralashmalardan 
tozalash 
2.Faol shamollatish 
3.Kimyoviy 
konservalash 
4.Nurlardan foydalanish 
 

---

37 
shuningdek urug‘lik uchun saqlangan donlarni yetkazib  berish uchun 
korxonalarga  nav  xususiyatlarni,  saqlash  rejimlarini  mukammal 
biladigan malakali mutaxassislarni talab qiladi. 
O‘simlikning  o‘sishi  va  rivojlanishi  sharoitlari,  shuningdek 
donning shakllanishi, hosil sifatiga va miqdoriga katta ta’sir ko‘rsatadi. 
Donchilik va o‘simlikshunoslik kursidan bizga ma’lumki, tashqi muhit 
omillari  o‘simliklarni  rivojlanishi  va  hosilning  shakllanishiga    ta’sir 
etadi. Shuni nazarda tutish lozimki,  turli iqlim va tuproqlarga ekilgan 
urug‘lar turlicha rivojlanib, turli xil hosil berishi mumkin. Bunga mos 
holda ularning kimyoviy tarkibi, tuzilishi, to‘liqligi, yirikligi va boshqa 
texnologik sifat ko‘rsatkichlari har xil bo‘ladi. 
Don  sifatiga  o‘g‘itlash  ham  mavsumiy  iqlim  sharoitlari  don 
sifatiga keskin ta’sir ko‘rsatadi.  Masalan, yig‘im-terim oldidan va terim 
vaqtida  namlik  ko‘p  bo‘lsa,  yog‘ingarchilik  me’yoridan  ortiq  bo‘lsa 
donning namligi ortib ketadi va saqlanuvchanlik ko‘rsatkichlari keskin 
tushib ketadi. Aksincha qurg‘oqchilik bo‘lsa don haddan tashqari qurib 
ketadi yoki namlik yetishmasligidan donlar to‘liq yetilmay qoladi. 
Donning sifati zararkunanda va kasalliklar ta’sirida ham o‘zgaradi. 
Ayniqsa, zararkunandalar donning nonvoylik xususiyatini hamda sifatini 
keskin  tushiradi.  Kasallik  va  zararkunandalar  sifatini  hamda  miqdorini 
pasaytirib yuboradi. 
Shuningdek  don  sifati  va  hosildorlikka  begona  o‘tlar  ham  katta 
ta’sir  ko‘rsatadi.  Begona  o‘t  bilan    ifloslangan  dalalarda  don  ekinlari 
yaxshi o‘sib rivojlanmaydi.  Hosildorlik keskin pasayadi va uning sifati 
buziladi. 
Begona  o‘tlar  urug‘lari  yig‘im-terim  davrida  asosiy  o‘simlik 
donlariga  qo‘shilib  ketish  natijasida  don  massasini  ifloslantirib 
yuboradi,  don  massasining  sifati  pasayadi.  Shuni  alohida  ta’kidlash 
lozimki, begona o‘t urug‘larining ko‘pchiligi zaharli bo‘lishi mumkin. 
Shuning uchun donlar saqlashga joylashtirilishidan oldin tozalaniladi. 
Donning  sifati  va  saqlanuvchanligi  ko‘p  jihatdan  yig‘im-terim 
jarayonlariga  ham  bog‘liqdir.  Mazkur  jarayonlar  qanchaliik  sifatli 
tashkillashtirilsa,  hosil  sifati  va  miqdori  shuncha  yuqori  bo‘ladi. 
Yig‘im-terim  ishlarini  o‘z  vaqtida  va  qisqa  muddatda    tugallash, 
nobudgarchilikning oldini olishga olib  keladi. 
Don ekinlar ikki xil usulda yig‘ib olinadi: 
–
 
to‘g‘ridan to‘g‘ri; 

---

38 
–
 
avval o‘rib, keyin yig‘ib olish.  
Don  ekinlari  hosilini  avval  o‘rib  keyin  yig‘ib  olish  asosiy  usul 
hisoblanadi. Bu  usul  chet  davlatlarda keng  qo‘llaniladi. Bunda donlar 
mum  pishiqlik  davrida  o‘ruvchi  mashinada  yerdan  15  sm  balandlikda  
o‘rilib, quritish uchun ang‘izga tashlab ketiladi.  Donning to‘la pishib 
yetilishi  quritish  paytiga  to‘g‘ri  keladi.  Quritilgan  don  maxsus 
mexanizatsiyalar yordamida yig‘ishtirib olinadi va yanchiladi. Hosilni 
oldindan  o‘rib,  keyin  yig‘ib  olish  usulining  afzalligi  shundaki,  bunda 
o‘rim  to‘g‘ridan  to‘g‘ri  yig‘ishga  nisbatan  5-6  kun  erta  boshlanadi, 
nobudgarchilik keskin kamayadi. Don ekinlari hosili oldin o‘rib,  keyin 
yig‘ib olinganda,  urug‘lik va nonvoylik sifatlari to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘rib, 
yanchilgan donnikiga qaraganda sezilarli yaxshi bo‘ladi. Ayniqsa qalin 
va  baland  bo‘yli,  shuningdek  begona  o‘t  bosgan,  bir  tekis  yetilmagan  
yerga yotib qolgan don ekinlari hosilini yig‘ib olishda bu usul yaxshi 
natija beradi. 
Ko‘pgina  don  turlarida,  shuningdek  o‘rim  muddati  kechikkanda 
o‘simliklar  past  bo‘yli  va  siyrak  chiqqanda  to‘g‘ridan  to‘g‘ri  o‘rib 
yanchish amalga oshiriladi, hosilni to‘g‘ridan to‘g‘ri yig‘ib olish uchun 
ekinzorlar mumkin qadar begona o‘tlardan tozalangan bo‘lishi, bug‘doy 
va o‘simliklar bir tekis o‘sgan bo‘lishi  hamda hosili bir vaqtda pishib 
yetilgan  bo‘lishi  lozim.  To‘g‘ridan  to‘g‘ri  yig‘ib  olish  usulida  terim 
muddatini  mumkin  qadar  qisqartirish  lozim,  bu  esa  yuqori  hosil 
garovidir.  Terim  muddati  qanchalik  cho‘zilib  ketsa,  donlar  to‘kila 
boshlaydi va nobudgarchilik shuncha ortadi.  
Donli  ekinlar  asosan  mexanizatsiya  yordamida  yig‘ishtirib 
olinadi.  Mexanizatsiya  turi,  ishlash  prinsiplari  va  markalari  donning 
sifati  va  xususiyatlariga  katta  ta’sir  ko‘rsatadi.  Donni  iloji  boricha 
mexanik  shikast  yetkazmay,  begona  aralashmalarsiz  yig‘ib  olish 
maqsadga  muvofiq hisoblanadi. 
Hozirgi  kunda  mamlakatimizda  donni  to‘g‘ridan  to‘g‘ri  sifatli 
yig‘ishtirib olish uchun zamonaviy ilg‘or texnologiyalar joriy qilingan. 
G‘allani dastlabki saqlash uchun don korxonalari omborxonalariga yoki 
xirmonlarga  joylashtiriladi.  Bu  bosqich  don  partiyasiga  bog‘liq  holda     
bir  oy  va  undan  ortiq  bo‘lishi  mumkin.  Donni  dastlabki  saqlashda 
zararkunandalar bilan zararlanishi, namlanib qolishi va mikroorganizm-
lar rivojlanishidan juda ham ehtiyot qilish lozim.  

---

39 
Donning zararlanishiga ko‘pincha  xirmonlarda, dala sharoitlarida, 
o‘tgan yilgi qoldiqlardan yaxshi tozalanmagan omborxonalarda saqlash 
sabab  bo‘ladi.  Bunday  donlar  keyinchalik  yaxshi  nazorat    qilinmasa, 
namiqib va o‘z-o‘zidan qizishi mumkin. Bu holat yangi o‘rilgan donni 
darhol joylashtirish va donni qizib turgan holida joylashtirishlarda ham 
kuzatiladi.  
Don  o‘rib  olingan  zahoti  avtotransportlar  yordamida  don    qabul  
qilish  shoxobchalariga  yetkaziladi.  Tashish  jarayonida  don  massasi 
sifatining pasayishini kuzatilishi mumkin. Saqlanuvchanligi ko‘p jihat-
dan  yig‘ib  olingan  don  massasining  joylashtirilgan  joyning  sharoitiga 
bog‘liq. Donning mexanizatsiya vositalarida, bunkerlarida qolib ketishi 
uning sifatini pasayishiga olib keladi. Yuqoridagilarga  bog‘liq  holda  
don ishlab chiqarish korxonalariga turli holat va sifat ko‘rsatkichlariga 
ega  bo‘lgan  holda  keltiriladi.  Keltirilgan  don  massasiga  mas’uliyatli 
munosabatda  bo‘lish  talab  etiladi.  Qabul  qilingan  don  to‘g‘ri  analiz 
qilinishi va sifati bo‘yicha aniq ajratilishi talab qilinadi. Bundan tash-
qari,  hujjatlarni  rasmiylashtirish  kerak.  Saqlashda  to‘g‘ri  rejimlarni 
qo‘llash va zamonaviy ishlov berish tizimlarini joriy qilinishi kerak. Bu 
talablar sifatli mahsulot ishlab chiqarishga poydevor bo‘lib korxonalar-
ning iqtisodiyotini   oshirishga olib keladi.  
Don uyumida haroratning o‘zgarish tezligi donni saqlash usuli va 
omborxona  turiga  bog‘liqligini  nazarda  tutmoq  kerak.  Oddiy 
omborlarda  don  uyumining  balandligi  yuqori  bo‘lmagan  donlarga 
atmosfera havosi yetarlicha ta’sir etadi. Bunga bog‘liq holda bu yerda 
harorat o‘zgarishi nisbatan tezroq kechadi. Elevatorda atmosfera ta’siri 
sust,  chunki  issiq  o‘tkazuvchanlik  xususiyati    past    bo‘lgan  devorlar 
bilan himoyalangan bo‘ladi. 
Don  massasining  sifatiga  va  xususiyatlariga  donning  navi,  turi, 
shuningdek ekiladigan urug‘ sifatiga hamda g‘ovakliligi  ayrim hollarda 
sochiluvchanlikka ham bog‘liq holda o‘zgarib turadi.   
Don massasini saqlashning asosiy usullari bilan tanishib chiqamiz: 
Don  massasini  quruq  holatda  saqlash.  Bu  usul  saqlashning  eng 
sifatli usullaridan hisoblanadi. Don massasi tang, ya’ni kritik namlikdan 
past holda saqlanganda don tarkibidagi modda almashinuvi, nafas olish 
va  boshqa  barcha  fiziologik  jarayonlar  keskin  pasayadi.  Don  massasi 
bunday  usulda  saqlanganda  barcha  xususiyatlari    uzoq  vaqt  to‘liq 
saqlanadi. 

---

40