O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi z. M. Mukimov

Yormabop 
don 
Uzunligi, mm  Eni, mm  Qalinligi, mm 
1000 dona donning 
og‘irligi, g 
suli 
13-19,0 
1,4-4,0 
1,2-4,0 
15-45,o‘rtachasi 26-28 

---

238 
 
 
111-rasm. Makkajo‘xori donining uzunasiga kesimi: 
1-unsimon endosperm; 2-shishasimon endosperm; 3-aleyron qatlam; 4-meva 
qobig‘i; 5-murtak; 6-kraxmal hujayralar; 7-asosi;  
8-murtakning poyasi; 9-murtakning ildizi.
 
 
32-jadval 
Makkajo‘xori donining o‘lchamlari va texnologik ko‘rsatkichlari 
 
Yormabop don 
Uzunligi, 
mm 
Eni, mm  Qalinligi,  mm 
1000dona 
donining 
og‘irligi, g 
Tabiiy 
og‘irligi,  
g/l 
makkajo‘xori  O‘rta 9,0  O‘rta 8,0 
O‘rta 6,0 
200-300 
750 
 
Makkajo‘xori doni tarkibida 8–14% murtak bo‘lib, u 30–50% yog‘ 
moddasiga ega. Murtak don endospermida joylashgan bo‘lib, texnolo-
gik  jarayonda  uni  endospermdan  ajratib  olish  katta  qiyinchilik 
tug‘diradi. 
Makkajo‘xori  donidan  kraxmal,  spirt,  farmatsevtika  sanoatida 
yog‘ va boshqa mahsulotlar olinadi.  Oq jo‘xori – qadimiy don ekinla-
ridan biridir. Uning vatani Afrika, Osiyo va Afrika mamlakatlari uchun 
muhim  oziq  mahsuloti  hisoblanadi.  Oq  jo‘xori  doni  boshoqli  ekinlar 
oilasiga  mansub  bo‘lib,  Sorghum  turiga  kiradi.  U  40–50  ga  yaqin 
madaniy va yovvoyi, bir yillik va ko‘p yillik turlarga bo‘linadi. 

---

239 
Oq jo‘xori doni oval shaklida, nok shaklida, uzunchoq bo‘lib, yirik 
1000 dona donining og‘irligi 30 g dan ortiqroq, maydasiniki esa 20 g 
dan kamroq bo‘ladi. Oq jo‘xori doni anatomik tuzilishiga ko‘ra qobiq 
qatlami, murtak, unsimon endospermdan iborat. 
Donning endospermi sirtdan shishasimon qatlamdan iborat bo‘lib, 
oqsil moddaga boy, ichi esa unsimon bo‘lib, kraxmalga boy. Oq jo‘xori 
doni  morfologik  belgilariga  va  xo‘jalikda  foydalanilishiga  ko‘ra 
quyidagi uchta turga bo‘linadi: 
– oq jo‘xori – asosan don olish uchun ekiladi; 
–  qandli  sorgo  –  bu  turi  asosan  silos  va  patoka  mahsulot  olish 
uchun ekiladi; 
– supurgi sorgosi – bu turi esa maishiy zaruriyatlar uchun ekiladi. 
Oq  jo‘xori  donining  kimyoviy  tarkibi  makkajo‘xori  doninikiga 
yaqin bo‘lib, u 30-jadvalda berilgan. 
 
33-jadval