Sh. Djumanov, S. Sayfiddinov

I BOB

. 

UMUMIY MA‘LUMOTLAR

Nazorat-o‘lchash asboblari

Dastgohlarni rostlash va sozlash vaqtida ularning qismlari 

bir-biriga nisbatan to‘g‘ri joylashganligini tekshirish uchun 

turli nazorat-o‘lchash asbob va anjomlaridan foydalaniladi. 

Dastgohlar ishlab turganda elektr dvigatellarning ish bilan 

qanchalik bandligini, kesish asboblarining surilish tezligini, 

ishlangan zagotovkalarning o‘lchamlari va shakllarini tekshirish 

maqsadida ham asbob-uskunalardan foydalaniladi.

2

3

4

10

13

11

12

89

6

7

j)

k)

l)

i)

  

1

1

1

5

a)

b)

d)

e)

f)

1-rasm. Nazorat o‘lchash asboblari:

 a-shtangensirkul” 

1-

qo‘z-

g‘almas  jag‘, 

2-

qo‘zg‘aluvchan  jag‘, 

3-

chizg‘ich,  b-mikrometr, 

d-ruletka, e-nutrometr, f-kronsirkul, i - 

shchupfar, j-universal burchak 

o‘lchagich: 

4-

planka, 

5-

gayka, 

6-dastak, 7-uchburchaklik, 

к-indikator: 

8-siferblat, 9-mil, 10-

aylanishlar sonini ko‘rsatadigan mil, 

11-o‘lchash 

o‘zagi, 

12-

tishli g‘ildirak, 

13-uchlik, 1-

vaterpas.

---

5

Detallarning sirtqi va ichki oichamlarini aniq oichash uchun 

shtangensirkul ishlatiladi (1-rasm, 

a). 

Shtangensirkul qo‘z- 

g‘almas jag‘ 

(I) 

va noniusli qo‘zg‘aluvchan jag‘ 

(2), 

shkalali 

chizg‘ich 

(3) 

dan tashkil topgan. Detalning diametri yoki qa- 

linligini aniqlashda shtangensirkul jag‘i 

(2) 

ochilib, detal asbob 

jag‘lari orasiga olinadi (o‘lcham 

b). 

Shundan so‘ng vint buralib 

jag‘ 

(2) 

mahkamlanadi va o‘lchamni ifodalovchi qiymat chiz- 

g‘ich 

(3) 

hamda nonlusdan hisoblab topiladi. O‘lchash aniqli- 

giga ko‘ra noniusning bir bo‘linmasi 

0,1 yoki 0,004 

mm ga teng 

bo‘ladi. Agar, masalan, noniusning har bir bo‘linmasi 

0,1 

mm ga 

teng va shtangensirkul jag‘lari orasidagi masofa chizg‘ichning 

to‘qqizinchi va o‘ninchi bo‘linmalari orasida bo‘lib, chizg‘ich 

bo‘linmalaridan biriga noniusning to‘rtinchi bo‘linmasi to‘g‘ri 

kelsa, u holda aniqlanayotgan o‘lcham 

9,4 

mm ga teng bo‘ladi. 

Teshiklarning chuqurligi va diametri (o‘lcham 

d), 

pog‘ona- 

largacha bo‘lgan masofa (o‘lcham) ham shtangensirkul bilan 

o‘lchanadi.

Chiziqli kichik oichamlarni mikrometr yordamida eng ko‘pi 

bilan ±0,1 

mm xatolikda o‘lchash mumkin (1-rasm, 

b); 

katta 

oichamlarni 

(100 mm gacha) oichashdagi xatolik 

±0,02 mm. 

Chiziqli oichamlarni ko‘pi bilan 

1 

mm xatolik bilan o‘lchash 

uchun masshtabli chizg‘ich va ruletka (1-rasm, 

d) 

ish- latiladi. 

Masalan, plitasimon materiallarni hamda mebel tayyorlanadigan 

xomaki zagotovkalarni kesib olish vaqtida zagotovkalarning 

oichamlarini nazorat qilish uchun bunday aniqlik kifoya qiladi.

Nutrometrlar  (1-rasm, 

e) 

va  kronsirkullardan  (1-rasm, 

f) 

asosan chilangarlar va sozlovchilar silindrik teshiklar va 

jismlarning diametrlarini oichashda foydalanadilar. Bu asboblar 

bilan faqat oichamlar belgilab olinadi. Oicham- ning son qiymati 

asbob panjalarini masshtabli chizg‘ichga va shtangensirkulning 

shkalasiga qo‘yish orqali aniqlanadi. Tirqishlar shchuplar bilan 

o‘lchanadi (1-rasm, 

i).

---

6

Universal burchak oichagich bilan (1-rasm, 

j) 

detal qir- 

ralari orasidagi burchakning kattaligi o‘lchanadi. Agar a bur- 

chak 90° dan kichik bo‘lsa, u dastak 

(6) 

ga mahkamlangan 

uchburchaklik 

(7) 

bilan o‘lchanadi. O‘lchash paytida dastak 

(6)

buriladi, uchburchaklik 

(7) 

va planka 

(4) 

tekisliklari o‘lchana- 

yotgan detal burchagining qirralariga to‘g‘ri keltiriladi. Tekislik- 

larning bir-birini qoplaganligi gayka 

(5) 

ni burash orqali aniqla- 

nadi. Burchakning kattaligi asosiy shkala II dan nonius I yorda- 

mida hisoblab topiladi. O‘lchash xatosi gradusning o‘ndan bir 

ulushigacha bo‘ladi. Agar a burchak 

90° dan katta bo‘lsa, uch- 

burchaklik 

(7) 

ishlatilmaydi. To‘g‘ri burchak uchburchaklik 

yordamida o‘lchanadi.

Arra disklar shaybalarning, vallarning tepishi, plitalar, 

yo‘naltiruvchi chizg‘ichlarning to‘g‘riligi indikator bilan o‘l- 

chanadi  (1-rasm, 

k). 

Indikator shkalasi 100 

ta  bo‘linmaga 

bo‘lingan. O‘lchash o‘zagi 

(11) 

1 

mm surilganda mil 

(9) 

bir 

marta to‘la aylanadi, binobarin, o‘zak surilgan masofa siferblat 

shkalasining bir bo‘linmasiga mos keladi, ya‘ni 

0,01 

mm ga 

teng bo‘ladi, shkalaning o‘nta boiinmasi 

0,1 

mm ga teng. Agar, 

masalan, ko‘rsatkich aylanishlar sonini besh marta aylanishini 

ko‘rsatsa, mil 45-bo‘linmada to‘xtagan bo‘lsa, u holda indikator 

bilan o‘lchanayotgan masofa 

5 + 0,45 = 5,45 mm bo‘ladi. 

1-rasmda arra shaybasining bo‘ylamasiga o‘q bo‘ylab te- pishini 

shtativga mahkamlangan indikator bilan o‘lchash va unsurlarning 

gorizontalligini vaterpas bilan tekshirilishi ko‘rsatilgan.