|
K o ‘rgazm alilik va onglilik
K o ‘r g a z m a l i l i k - t a ’lim da onglilikni t a ’m inlash vositasidir.
K. D. U shinskiy « K o ‘rg azm ali o ‘qitish haqida» nom li m aq olasi-
d a « k o ‘rgazm ali o ‘q itish n in g o ‘zi n im a?» degan savo lga shunday
j a v o b beradi: «Bu s hu n d ay o ‘qituvki, u m a v h u m ta s a v v u r va
s o ‘z la r g a e m a s , balki b olalar b e v o sita idrok q ilg a n y a x li to b r a z la r g a
a so slanadi, bu obrazlarn i b olalar m u allim n in g rahbarligi ostida
o ‘qish ja r a y o n in in g o ‘z id a bilib o lish ganm i, yo hu d ilgari m ustaqil
kuzatish n atijasid a bilib olish g anm i, baribir. X ullas, m urabbiy
b o laning q a lbidan tay y o r o braz lar topib, o ‘z t a ’limini ana shu
o b raz lar bilan asoslaydi».
Endi k o ‘rgazmalilik qoidasini onglilik qoidasi bilan yonm a-
yon q o ‘yib o ‘rganishga ehtiyoj bormi? - degan savolning tu g ‘ilishi
tabiiydir.
T a ’limda k o ‘rgazmali qurollardan foydalanish, o ‘quvchining
tafakkur darajasiga k o ‘ra belgilanadi. Kichik maktab yoshidagi
(7-1 lyosh) bolalarda yaxlit fikrlash ustun b o ‘lib, ular rasm, jadvallar
asosida narsa-voqealarning mohiyatini chuqurroq anglaydi. Kichik
maktab yoshidagi bolalarda aniq-obrazli, harakatchan-obrazli fikrlash
shakllarini taraqqiy etganligi ta ’limda k o ‘rgazmali qurollardan
k o ‘proq foydalanishni taqozo etadi.
Bolaning yoshi ulg‘ayib, ijtimoiy tajribasi osha borgan sari, unda
tafakkurning abstraksiyalash, umumlashtirish, ajratish kabi sifatlari
rivojlanadi, bola induktiv va deduktiv xulosalar chiqarishni o ‘rganib
oladi. Katta maktab yoshidagi (11 va undan yuqori yosh) bolalar
bilimlarni ta ’riflar, aksiomalar, xulosalar, farazlar shaklida qabul
qila oladi. Bu yoshdagi bolalarda ratsional, nazariy fikrlashning
o ‘sganligi k o ‘rgazmali qurollar turini o ‘zgartirishni taqozo etadi.
Endi k o ‘rgazmali qurol sifatida turli chizmalar, simvolli belgilar,
diagrammalardan foydalanish imkoniyati tu g ‘iladi. A na shularni
barchasi k o ‘rgazmalilik qoidasi onglilik qoidasi
bilan uzviy
b o g ‘liqligini isbotlaydi va ularni yonma-yon tavsiflashni talab etadi.
K o ‘rgazmalilik qoidasiga k o ‘ra narsa, hodisalarni o ‘rganish,
ularni kuzatish, sezishdan boshlanadi. Kuzatish, sezish, ongda
m a ’lumotlarni to ‘plash, narsa-hodisalar t o ‘g ‘risidagi hissiy yaxlit
tasa w u rlarn i shakllantirishga olib keladi. T a ’lim jarayonida bilish
hissiy yaxlit tasavvur hosil qilish bilan chegaralanmaydi. 0 ‘qituvchi
bolalarni qonun-qoida, ta ’rif, aniqliklarni sezishdan ularning mo-
hiyatini aniqlashga, tasa w u rla rd a n tashqari tushuncha darajasida
o ‘zlashtirishga olib boradi. Demak, ta ’lim jarayonida ham hissiy
bilishdan ratsional bilishga va aksincha ratsional bilishdan hissiy
bilishga-omillar t o ‘plash, tajribalar o ‘tkazish orqali olib boriladi.
Didaktik
adabiyotlarda
onglilik
deganda,
o ‘rganilayotgan
mavzuga oid qonuniyat, ta ’rif va omillarni asosli egallash, xulosa
va umumlashmalarni chuqur, atroflicha fahmlash, mavzu yuzasidan
bilimlarni izchil hamda t o ‘g ‘ri bayon qilish, bilimlarning ishonch
va e ’tiqodga aylanishi, o ‘rgatilgan bilimlardan turm ushda mustaqil
foydalanish, bilish kabilar tushuniladi. Bulardan k o ‘rinadiki, onglilik
ko‘p qamrovli qoida b o ‘lib, u t a ’limda ilmiylik, tushunarlilik,
mustaqillik va faollik kabi kategoriyalar bilan b og‘liq b o ‘lish bilan bir
qatorda o ‘quv-tarbiya jarayonining maqsadi, vositalari, natijalariga
ham aloqadordir.
Onglilik bilimlarni ongli o ‘zlashtirishga y o ‘nalgan qoidadir. Bilim
va malakalarni ongli o ‘zlashtirish quyidagicha xususiyatlarga ega:
t a ’limning maqsadi, hayot uchun zarurligini anglash; materiallarni
ongli egallash va ularni o ‘zaro farqlay bilish, bilimlarning o 'zaro
uzviy bo g ‘liqligi.
Bu qoidalarni pedagogik amaliyotga tadbiq etishda quyidagi
talablarga rioya qilinadi:
- ta ’limda bolalarning hissiy bilishdan ratsional va aksincha,
ratsional bilishdan hissiy bilishga o ‘tishlarini t a ’minlash;
- ta’lim jarayoni uning bosqichlari, b o ‘g ‘inlari, omillari, ketma-
ketligini, bolalarni sezishi va anglashiga erishish;
- o ‘zlashtirilgan bilim, shakllangan malakalarni bolalarga o ‘z
s o ‘zlari bilan aytib berishni o ‘rgatish;
- bilimlarni o ‘rganilgan m avzuga doir omillarga, hayotga, ishlab
chiqarishga joriy eta bilish qobiliyatini o ‘stirish;
- mexanik yodlab olishni chegaralash;
- bolalarda o ‘quv fanlariga munosabatini tarbiyalash;
- ta ’lim m a n b a l a r i - k o ‘rgazmali qurol, darslik, o ‘qituvchi nutqini
u y g ‘unlashtirish.
80
Do'stlaringiz bilan baham: |
