O z b e k is t o n r es p u b L i k a s I o liy

M ustaq illik  va  faollik
Mustaqillik va  faollik  o ‘zaro  sabab  va  natija  shaklida  b o g ‘langan 
didaktik  hodisalardir.  T a ’limda  bolalarning  mustaqilligini  t a ’min- 
lamasdan  turib,  ularni  faolligiga  erishib  boMmaydi.
T a ’limda  o ‘quvchilarning  faolligi  mustaqillik  orqali  belgilanadi, 
mustaqillik  tufayli  o ‘quvchi  ta ’limning  faol  subyektiga  aylanadi. 
T a ’lim jarayonidagi  mustaqillik  faollik  uchun  shart-sharoit vazifasini 
o ‘taydi.  Faollik  esa  o ‘z  navbatida  bolalarda  mustaqillikni  tarbiyalash 
uchun  asos  boMadi.
Kishining  mustaqil  aqliy  faoliyat  k o ‘rsatishi,  mustaqil  o ‘rganishi 
orqaligina  fan  asoslarini  puxta  egallashi  hech  kimga  sir  emas. 
0 ‘quvchilarga  kitob  ustida  ishlay  olish  malakalari,  dastavval
76

---

boshlang‘ich  sinflarda  hosil  qilingan.  Bu  malakalar  yuqori  sinflarda 
yanada  takomillashtiriladi.
Har qanday faollik zaminida mustaqil aqliy faoliyat yotadi.  Faollik 
t o ‘g ‘risida  gapirilganda,  o ‘qituvchi  hikoyasi,  suhbati,  tushuntirishi, 
m a ’ruzasini  diqqat  bilan  tinglashi:  turli  xil  yoMlar:  ko'rgazm ali 
qurol,  mustaqil  ish,  muammolar,  texnik  vositalar  yordamida 
o ‘quvchilarning  faolligini  oshirish  ijtimoiy  va  m a ’naviy  hayotda 
faol  ishtirok  etish:  moddiy  n e ’matlarni  ishlab  chiqarishda  m a ’naviy 
boyliklarni  o ‘zlashtirishda  ijodkorlik,  tashabbuskorlik  k o ‘rsatish 
tushuniladi.  Demak,  faollik  tushunchasi  xoh  o ‘quv-tarbiya,  xoh 
ijtimoiy  va  m a ’naviy  hayot  t o ‘g ‘risida  boMmasin,  insonning  ongli 
aqliy  faoliyatini  ifodalash  uchun  qoMlaniladi.
0 ‘quvchilarning  t a ’lim  jarayonida  mustaqilligi  va  faolligi 
quyidagi  qoidalarga  rioya  qilish  y o i i   bilan  ta ’minlanadi.
-   Har bir materialni  o'rganishga kirishishdan  oldin o ‘quvchilarga 
uning  maqsadi,  hayot  uchun  zarurligini  tushuntirish  kerak. 
Maqsad  oldindan  anglangan  natija  b o ‘lib,  bolaning  barcha 
xatti-harakatini,  intilishlarini  yagona  y o ‘lga  soladi.  Maqsadni 
anglash  ta ’limning  istiqbolliligini  t a ’minlaydi.
-   0 ‘rganilayotgan  o ‘quv  mavzularining  mazmuni,  bolalarning 
individual xususiyatlari,  real bilish  imkoniyatlarini hisobga olib 
muammolar,  muammoli  savollarni  o ‘rtaga  tashlash,  q o ‘yilgan 
muam mo,  savol, topshiriqlar mohiyatidan kelib chiqib, t a ’limni 
tashkil  etish  va  boshqarish  bolalarda  mustaqillik  va  faollikni 
tarbiyalaydi.
-   0 ‘quv  materiallarini  o ‘rgatish  jarayonida  bolalarga  analiz 
va  sintez  qilish,  taqqoslash,  abstraksiyalash,  umumlashtirish, 
induktiv  va  deduktiv  xulosalar  chiqarishni  o ‘rgatish.  Bola 
aqliy  faoliyat  metodlarini  o ‘rgana  borgan  sari,  o ‘z  oldiga 
q o ‘yilgan  muammolarni  ham  tezlik  bilan  bajarish  sirlarini

---

egallaydi.  Bu  o ‘z navbatida,  bolada  o ‘zlashtirilgan  bilimlardan 
amaliyotda  foydalanish  qobiliyatlarini  o ‘stiradi.  T a ’limning 
barcha  bosqichlarida,  darsda  mustaqil  ishlarni  tashkil  etish, 
bolalarga  fan sohasida q o ‘llanadigan metodlarni o ‘rgatish bilan 
o ‘quvchilarda  o ‘z  kuchiga,  o ‘z  bilish  imkoniyatlariga  ishonchi 
tarbiyalanadi.