O z b e k is t o n r es p u b L i k a s I o liy

VIII  bob.  0 ‘QITISH  M ETODLARI  VA  VOSITALARI
B a ’zi  didaktik  metodistlar  ta ’lim  metodlarini  o ‘quvchilarni 
bilmaslikdan bilishga borish y o ‘li, ayrim olim laresa, ularni o ‘qituvchi 
va  o ‘quvchi  faoliyatini  o ‘zaro  b o g ‘lovchi  metodlar,  deb  qarashadi. 
Ta’lim  metodlarini  o ‘quv  ishlari  majmuyi,  shuningdek,  t a ’lim 
mazmuni  shaklida qarash  g ‘oyasi  ham  bor.  Bu  qarashlarning  qay  biri 
asosida  ta ’lim  metodlarining  mohiyati,  o ‘quv-tarbiya  jarayonidagi 
funksiyalarini  batafsilroq  t a s a w u r   etish  mumkin?  Didaktikada  hali 
ham  eng  munozarali  muam molardan  biri  ta ’lim  metodlari  tasnifi 
masalasidir.
Ularni  ta ’lim  manbalari,  didaktik  vazifalar,  mantiqiy  fikrlash 
shakllariga  qarab  tasnif  etish  moyilligi  mavjud.  T a ’lim  metodlarini 
tasnif  etishda  shu  y o ‘nalishlardan  qay  biri  m a ’qul?  Yoki  ta ’lim 
metodlarini  tasnif  etishning  boshqa  mezonlari  ham  mavjudmi? 
Adabiyotlarda  « o ‘qitish 
metodlari», 
« o ‘qish 
metodlari» 
kabi 
terminlar qoMlanadi.  Shunday  b o ‘lgach,  «ta’lim  metodlari»  iborasini 
ishlatishga  ehtiyoj  bormi?  Metod  termini  yunonchadan  tarjima 
qilinganda  m a ’lum  bir  maqsadga  erishish  y o ‘li,  faoliyat  usuli 
m a ’nolarini  anglatadi.  T a ’lim  metodi  deganda  ta ’lim  jarayonida 
o ‘qituvchi 
va 
o'q uvchilarning 
kutilgan 
maqsadga 
erishishga 
qaratilgan  hamkorlikdagi  faoliyat  usullari  tushuniladi.  Ularga  k o ‘ra 
ta ’lim  mazmunini  o ‘zlashtirishga  mos  faoliyat  tanlanadi.
T a ’lim  metodlari  o ‘quv-tarbiya  jarayonining  tarkibiy  qismi 
b o ‘lib,  ularsiz  ta ’lim  maqsadi,  vazifalarini  amalga  oshirish,  o ‘quv 
materiallari  mazmunini  o ‘zlashtirish  mumkin  emas.
T a ’lim  metodlari  ham  o ‘quv  materiali  mazmuniga,  binobarin, 
bolalarning  m a ’lumoti,  kamoloti,  tarbiyasiga,  shuningdek,  o ‘qitish,
6
-
81

---

o ‘qish  faoliyatlarining  bir-biriga  kirishuvi  va  shu  asnoda  o ‘zaro 
t a ’sim ing  yuzaga  chiqishiga  y o ‘nalgan.  T a ’lim  metodi  vositasida 
o ‘qituvchi  va  o ‘quvchining  faoliyati  o ‘zaro  muvofiqlashadi.  T a ’lim 
m e t o d i - o ‘qituvchi va o ‘quvchilam ing m a ’lumot m azm uniga y o ‘nal- 
gan  faoliyatini  tartibga  solish  y o ‘lidir.  T a ’lim  metodlari  tarkiban 
o ‘qitish  metodlari  va  o ‘qish  metodlaridan  iborat.
1. 
O g ‘z a k i b a y o n  m e to d la r i. Hikoya, suhbat, m a ’ruza ta ’limning 
bilimlarni  o g ‘zaki  bayon  qilish  metodlari  sanaladi.  Bu  m etodlar 
evristik  suhbatni  hisobga  olmaganda,  asosan,  o ‘quvchilam ing  xoti- 
rasiga moMjallab  tashkil  etiladi,  tuzilish jihatidan  ularning tarkibi  bir 
xil:  o ‘qituvchi  tushuntiradi,  bolalar  tinglaydi.
H ik o y a .  Hikoyaning  bir  necha  xil  turi  mavjud:  kirish  h ik o y a s i -  
o ‘quv  materialini  o ‘rganishga  bolalarni  tayyorlash  m aqsadida 
o ‘tkaziladi.  Kirish  hikoyasi  badiiy  asarlar  bilan  tanishtirish,  yangi 
m avzuga  oid  omillami  eslash,  ularni  dastlabki  tahlil  etish  bilan 
daxldor metoddir;  bayon  shaklidagi  h ik o y a - y a n g i  o ‘quv  materialini 
bevosita  idrok  etish  bilan  aloqador  metod  hisoblanadi.  Bayon 
shaklidagi  hikoyada  o ‘qituvchi  o ‘quv  materiali  mazmunini  turlicha 
aytadi,  uning  asosiy  va  ikkinchi  darajali  xususiyatlarini  izohlaydi; 
yakunlovchi  h i k o y a - u n d a n   darsning  oxirida  o ‘rganilgan  m avzuga 
yakun  yasash  maqsadida  foydalaniladi.
M a ’r u z a .  M a ’ruza  o ‘rta  u m u m ta ’lim  maktablarining  yuqori 
sinflarida,  kollejlarda,  oliy  o 'q u v   yurtlarda  foydalaniladigan  t a ’lim 
metodi b o ‘lib, unda o ‘zaro ta ’sir o ‘qituvchining bayoni va bolalarning 
tinglashi,  ayrim  omillar,  asosiy  g ‘oya  va  b o g ‘lanishlarni  yozib  olish 
shaklida  amal  qiladi.  M a ’ruza  uchun  vaqt  bolalarning  tayyorgarlik 
darajasi,  o ‘quv  materiali  hajmiga  k o ‘ra  belgilanadi.
M a ’ruza  jarayonida  o ‘quvchilarning  faolligi,  tashabbuskorligini 
oshirish  m aqsadida  o ‘qituvchi  o ‘z  nutqini  k o ‘rgazmali  qurol, 
m uam m o  va  topshiriqlar  bilan  u y g ‘unlashtiradi.  0 ‘quv  materialiga 
oid  iboralarga izoh  berish, ayrim o ‘rinlarda o ‘quvchilarning o ‘zlariga
82

---

xulosa chiqarishni  taklif etish talabalarning  o ‘quv-biluv  faoliyatining 
samarasini  oshiradi.
S u h b a t .  Suhbat  o ‘qituvchi  o ‘quvchining  o ‘zaro  ta ’siri  dialog 
shaklidagi  t a ’lim  metodidir.  U nda  mavzu  m azm uniga  xos,  atroflicha 
o ‘ylangan,  bir-biriga  bo g ‘liq  savollami  q o ‘yish  va  savollarga javo b  
izlash  ham da ja v o b   qaytarish  y o ‘llari  bilan  o ‘qituvchi  va  o ‘quvchi 
faoliyati  o ‘zaro  muvofiqlashadi.
Suhbat  mohiyati  jihatidan  ikki  turli  b o ‘ladi:  evristik  suhbat; 
katoxezistik  suhbat.  Evristik  suhbat  o ‘quvchilarning  tafakkuriga 
m o ‘ljallangan  m etod  bo‘lib,  unda  o ‘zaro  ta ’sir  o ‘qituvchi  savollari 
bolalarning  javoblari  shaklida  amal  qiladi.  Evristik  suhbat  uzoq 
tarixga  ega  boMib,  undan  qadimgi  Gretsiyada  Suqrot  mohirona 
foydalangan.
U hozirgi ilmiy-didaktik tadqiqotlarda «izlanish suhbati» ham deb 
yuritiladi.  Evristik  suhbatning  qator  ijobiy  tomonlari  mavjud;  ijodiy 
y o ‘l  bilan  o ‘quv  materialini  o ‘rganish;  o ‘zlashtirishning  individual 
xarakter  kasb  etishi.
Katoxezistik  suhbat  o ‘quvchilarning  xotirasiga,  binobarin,  qayta 
esga tushirish faoliyatiga moMjallab o'tkaziladi.  0 ‘tkazish  maqsadiga 
k o ‘ra  katoxezistik  suhbatning  quyidagicha  turlari  mavjud:
Y a k u n iy   s u h b a t.  Bunday  suhbatda m ash g ‘ulotda qilingan  ishlar 
b o ‘yicha  um umiy  va  yakuniy  xulosa  chiqariladi.
M u s t a h k a m l a s h   s u h b a ti   -   yangi  mavzu  tushuntirilgandan 
keyin  o ‘tkaziladi,  s o ‘ngra  yangi  m avzuga  oid  intelektual  va  amaliy 
topshiriqlar  bajariladi.
T a k r o r l a s h   s u h b a ti   ikki  yoki  undan  ortiq  mavzu  b o ‘yicha 
o ‘tkaziladi.  Takrorlash  y o ‘li  bilan  malakalar  takomillashtiriladi. 
Umumlashtiruvchi  suhbat  katta  boMim  o ‘tilgandan  s o ‘ng,  o ‘quv 
boshida,  oxirida  tashkil  etiladi.
K ir is h   s u h b a ti   yangi  mavzuni  o ‘rganishdan  oldin  o ‘tkaziladi. 
Nazorat  suhbati  bilimlarni  sinab  k o ‘rish  maqsadida  tashkil  etiladi.

---