G’aznachilik tizimini takomillashtirishning xorij tajribasi va O’zbekiston Respublikasida qo’llash imkoniyati

                                           

16

 Лукашина  Ольга. Рекомендации по изучению налогового законодательства -: Рига.- 

2012 г.

 

---

35 

 

Latviyaning  2012  yil  byudjet  ijrosi  bo’yicha  asosiy  normativ 

aktlar: 



 

Moliya va byudjetni boshqarish to’g’risidagi qonun. 



 

Byudjet  tashkilotining  moliya  rejasini  tuzish  va  hisobini 

yuritish to’g’risidagi Nizom. 



 

Hisob raqamlar xizmatining qoidalari. 



 

Byudjet xarajatlarining iqtisodiy tasnifi. 



 

Byudjet daromadlarining tasnifi. 



 

Buxgalteriya  hisobini  yuritish  va  statistik  hisobotlarni 

tuzish to’g’risidagi me’yoriy hujjat. 

Mamlakat  byudjeti  ikki  asosiy  bo’g’inga  bo’linadi:  Davlat 

byudjeti  va  o’zi-o’zini  boshqarish  organlari  byudjeti.  Davlat 

byudjeti  asosiy  byudjet  va  maxsus  byudjetdan,  o’z-o’zini 

boshqarish  organlari  byudjeti  ham  asosiy  byudjet  va  maxsus 

byudjetdan  iborat.  Latviyaning  2008  yil  byudjet  jarayonlarini 

tartibga solishning asosiy normativ aktlari: 

1. Har yili tasdiqlanadigan  Byudjet to’g’risidagi qonun. 

2.  O’z-o’zi  boshqarish  organlari  byudjeti  to’g’risidagi 

qonun. 

3. 

O’z-o’zini 

boshqarish 

organlari 

byudjetlarini 

tenglashtirish va 

moliyaviy faoliyatini nazorat qilish to’g’risida»giqonun.  

4. Moliyaviy dastaklar to’g’risidagi qonun. 

5. Soliqlar to’g’rsidagi qonun. 

6. Moliya vazirligining normativ aktlari. 

7. G’aznachilikning normativ aktlari. 

---

36 

 

Rossiya Federatsiyasining byudjet tizimini barcha bosqichlarida 

byudjet  ijrosi  “yagona  kassa”  tamoyili  asosida  amalga 

oshiriladi.  “Yagona  kassa”  tamoyili  Rossiya  Federatsiyasi 

qonuniy  hujjatlariga  muvofiq,  byudjet  daromadlarini  barcha 

tushumini,  byudjet  taqchilligini  manbalarini  jalb  etish  va 

moliyalashtirishni  va  byudjetning  yagona  hisobraqamidan  barcha 

xarajatlarni amalga oshirishni ko’zda tutadi. Federal  byudjetning 

daromadlar  qismi  ijrosi  haqida  gapiradigan  bo’lsak,  soliq 

organlarining  Moliya  vazirligi  bo’ysunuvidan  chiqqanligi  Federal 

byudjet  ijrosi  jarayonlarini  tezkor  boshqarish  uchun  zarur 

bo’lgan  axborotlarni  uzatishni  bo’linishiga  olib  keldi.  Davlat 

soliq  xizmati  kanallari  bo’yicha  barcha  soliq  to’lovlarning 

amalga  oshirilganligi  to’g’risida  ma’lumotlar  mavjud.  Lekin 

shunga  qaramasdan,  Rossiya  Moliya  vazirligi  o’zining  hududiy 

organlaridan  haqiqatda  federal  byudjetning  daromadlar  qismiga 

tushgan  miqdori  to’g’risida  to’liq  axborot  olish  imkoniyatidan 

chetlatilgan,  bu  esa  byudjet  amaliyotidagi  moliyalashtirishning 

kechikishiga olib keldi. 

Davlatning  moliyaviy  resurslarini  boshqarish,  himoyalash, 

nazorat qilish va hisobga olishni ta’minlash katta muammo bo’lib 

qoldi.  Davlatning  moliya  tizimi  boshkaruvi  bo’yicha  davlat 

talablarini  amalda  bajarilishini  ta’minlovchi  ijro  boshqaruvi 

organini tuzish zaruriyati yuzaga keldi. Ma’lumki, Rossiyada 1928 

yildan  1917  yilgacha  «barcha  kirim  va  chiqimlarni  hisoblash» 

mavjud  bo’lgan,  bu  vazifalarni  Davlatning    G’aznachilik 

Deportamenti  amalga  oshirgan.  Rossiyada  byudjet  ijrosini  tahlili 

---

37 

 

shuni 

ko’rsatadiki, 

90-yillar 

boshida 

Rossiyada 

davlat 

g’aznasini  to’ldirish  bilan  bog’liq  va  uning  resurslarini 

xarajat  qilishning  nazoratini  ta’minlashga  zururiyat  tug’ildi. 

Rossiya  Federatsiyasi  90-yillarning  boshidan  yakka  tizimli  moliya 

boshqaruvidan  voz  kechdi,  bozor  iqtisodiyotiga  o’tish  sharoitida 

moliyaviy  manfaatni  himoya  qilishni  o’z  oldiga  vazifa  qilib 

qo’ydi.  Shunday  qilib,  federal  byudjet  ijrosini  amalga  oshira 

oladigan  tezlikda  yangi  moliya  organini  tuzish  masalasini  hal 

qilish  kerak  edi.  Rossiya  Federatsiyasida  1992  yili  federal 

miqyosda  hududiy  g’aznachilik  tizimi  vujudga  keldi.  Federal 

G’aznachilik  organi  Rossiya  Federatsiyasi  Moliya  Vazirligi 

tarkibiga  kiradi,  markazlashgan  tizim  hisoblanadi  va  u  hududiy 

tamoyillarga  asoslanadi.  Bunga  huquqiy  asos  bo’lib  Rossiya 

Federatsiyasi 

Prezidentining 

Farmoni, 

«G’aznachilik 

to’g’risida»gi  Nizom  xizmat  qildi.  Mamlakatda  davlat  byudjet 

siyosatini 

olib 

borish 

maqsadida 

Rossiya 

Federatsiyasi 

Prezidentining  1992  yil  8  dekabrdagi  1556-sonli  Farmoni  federal 

byudjet  daromadlari  va  xarajatlarini  samarali  boshqarish,  davlat 

dasturlarini  moliyalashtirishda  tezkorlikni  oshirish,  tushumlar 

ustidan  nazoratni  kuchaytirish,  davlat  mablag’larini  maqsadli  va 

iqtisod  qilib  ishlatish  maqsadida  Rossiya  Federatsiyasi  Moliya 

Vazirligiga  bo’ysinuvchi  Federal  G’aznachilik  organlarining 

markazlashtirilgan tizimi shakllantirilgan. 

Italiyada davlat moliyasini boshqaruvchi asosiy organlarga quyidagilar kiradi: 



 

G’aznachilik  –  uning  zimmasiga  davlat  xarajatlari  ustidan    moliyaviy 

nazoratni amalga oshirish yuklatilgan;  

---

38 

 



 

Moliya vazirligi – daromadlarni shakllantiradi;  



 

Byudjet  va  rejalashtirish  vazirligi  –  moliyaviy  resurslarni  boshqaradi  va 

davlat byudjetini tuzadi;  



 

Ichki ishlar vazirligi – mahalliy moliyani boshqaradi.  

    AQSHda  Federal  G’aznachilik  to’g’ridan-to’g’ri  Prezidentga  bo’ysunadi  va 

keng  doiradagi  iqtisodiy  va  moliyaviy  funksiyalarni  bajaradi.  Byudjet  jarayonida 

byudjetni tayyorlashga javob beradigan Ma’muriy-byudjet boshqarmasi, auditga va 

nazoratga, hisob-kitob ishlariga javob beradigan Bosh byudjet-nazorat boshqarmasi 

kabi  muassasalar  qatnashadi,  Soliq  boshqarmasi  va  Bojxona  boshqarmasi 

g’aznachiliknig bir qismi hisoblanadi. 

Amerika  Qo’shma  Shtatlari  da  davlat  moliyasi  Moliya  vazirligi  (Federal 

G’aznachilik)  tomonidan  boshqariladi,  bu  vazirlik  to’g’ridan-to’g’ri  AQSh 

prezidentiga  qaraydi  va  uning  oldida  hisobot  beradi..  Uning  funksiyalari  qatoriga 

quyidagilar kiradi: 



 

davlatning moliyaviy va soliq siyosatini ishlab chiqish; 



 

pul belgilarining emissiyasi va tanga chiqarilishi; 



 

davlat qarzini boshqarish; 



 

o’zining Nyu-York Federal rezerv bankidagi  yagona hisob  raqamiga kelib 

tushadigan  va  undan  ketadigan  pul  mablag’larini  va  hukumat  hisob 

raqamlarini nazorat qilish; 



 

ichki daromadlarni yig’ish. 



 

qisqa  muddatli  (4-6  oyga  mo’ljallangan)  rejani  tuzadi  va  uni  har  oy 

yangilashga javob beradi; 



 

davlat  qimmatli  qog’ozlarni  ishlab  chiqaradi  va  ularni  auktsionlarda 

joylashtirishni ta’minlaydi; 



 

g’aznachilik  qimmatli  qog’ozlarning  ikkilamchi  bozori  qoidalarini  ishlab 

chiqaradi; 



 

buxgalteriya hisobiga javob berib, tashkilotlar uchun instruktsiyalarni ishlab 

chiqadi; 

---

39 

 



 

davlat tashkilotlarining oylik va yillik hisobotlarni qabul qiladi.  

Bundan  tashqari  AQShda  moliyaning  boshqarilishida  prezident  qoshidagi 

Ma’muriy-byudjet  boshqarmasi  shug’ullanadi.Bu  tashkilot  federal  byudjetning 

xarajatlar  qismini  tuzadi,  byudjet  boshqarilishining  tezkor  nazoratini  amalga 

oshiradi va asosiy bajaruvchi organ hisoblanadi. G’aznachilik barcha tushumlarni 

va  to’lovlarni  Nyu-Yorkdagi  Federal  rezerv  bankida  o’zining  bosh  hisobraqami 

orqali  nazorat  qiladi,  g’aznachilik  barcha  soliqlarni  va  boj  to’lovlarni  yig’adi, 

markazlashgan  holda  barcha  yig’imlarni  yig’ilishini  va  ba’zi  muassasalarga 

xizmatlar  ko’rsatishni  ta’minlaydi.  Tushumlarni  yig’ishda  bank  tizimidan 

foydalaniladi. Tarmok departamentlari mablag’larni to’g’ri va samarali ishlatilishi 

bo’yicha  nazoratni  amalga  oshiradi.  Barcha  xarajatlar  tasdiklangan  byudjet 

parametrlari  doirasida  byudjetdan  mablag’  oluvchilarning  so’rovi  asosida 

g’aznachilik  tomonidan  to’lanadi,  bunda  cheklardan  va  elektron  pul  o’tkazish 

vositalaridan foylaniladi. 

Byudjetdan  ajratilgan  mablag’lar  tarkibi  ham  g’aznachilik  tomonidan,  ham 

Ma’muriy-byudjet boshqarmasi tomonidan nazorat qilinadi. Shuningdek, AQSHda 

g’aznachilik  boshka  mamlakatlardagi  kabi  davlatning  qimmatli  qog’ozlarini 

chiqarishni  va  hisobini  nazorat  qiladi  hamda  ularning  to’lov  muddatlarini 

belgilaydi  va  auktsionlarda  ularni  joylashtirishni  nazorat  qiladi.  Shu  bilan  birga 

g’aznachilik davlatning qimmatli qog’ozlari bilamchi bozori qoidalarini belgilaydi, 

g’aznachilik  qisqa  muddatli  kassa  talablarini  qoplash  uchun  doimiy  haftalik 

qimmatli  qog’ozlarni  chiqaradi.  G’aznachilik  buxgalteriya  hisob-kitobiga  javob 

beradi, oylik va yillik moliya hisobotlarni tayyorlash uchun ma’lumotlar yig’adi va 

muassasalar  uchun  me’yoriy  hujjatlar  tayyorlaydi.  Ichki  nazorat  va  audit 

funksiyalarini  tarmok  departamentlaridagi  bosh  inspektorlar  bajaradilar.  Federal 

hukumat  federal  mablag’lari  hisobidan  moliyalashtiriladigan  mahalliy  dasturlar 

bo’yicha  tekshiruvni  amalga  oshiradi.  AQSHda  g’aznachilik  va  Byudjet 

departamentlari faoliyati aniq muvofiqlashtirilgan. G’aznachilik byudjet tushumlari 

to’g’risida  hujjatlarni  tayyorlaydi  va  makroiqtisodiy  asoslarni  ishlab  chiqishda 

---

40 

 

qatnashadi.  Ma’muriy-byudjet  boshqarmasi  Prezident  Kongressiga  taqdim 

qilinadigan  xarajatlar  smetasini  tayyorlaydi,  shuningdek,  turli  darajadagi 

byudjetlarni  umumlashtiradi.  G’aznachilik  pul  oqimlari  boshkaruvini  va  qarz 

majburiyatlari  hisob-kitobini  amalga  oshiradi.  G’aznachilik  va  tarmoq 

departamentlari  o’rtasida  dialog  tartibida  axborotlar  almashuvi  amalga  oshiriladi. 

G’aznachilik tizimida yagona federal tizimdagi hisobotlarni tayyorlash uchun ba’zi 

bir funksiyalar birlashtiriladi. Tarmok departamentlari o’zlarining xususiy axborot 

tizimiga  ega,  shuningdek,  g’aznachilikka  dialog  tartibida  axborotlar  beradi  va 

kabul qiladi. 

Hisobotlarni  turlariga  qarab  ularni  tayyorlash  vaqti  turlichadir,  naqd  pul 

oqimlari  to’g’risidagi  umumiy  axborot  har  kuni  tayyorlanadi.  Byudjetning 

bajarilishini esa ichki daromadlarni yig’uvchi Moliya vazirligi, bojxona qo’mitasi 

va alkogol ichimliklar, ta’maki mahsulotlar va qurol-yaroq bo’yicha daromadlarni 

boshqaruvchi departamenti shug’ullanadi. 

AQSh  paydo  bo’lganidan  beri  o’z  davlat  qarz  majburiyatlariga  ega.  Qarzlar 

Amerika Revalutsion urishi davridan beri, 1791 yil 1 yanvardan beri har yili tahlil 

qilina boshlangan. Keyingi 45 yil davomida mamlakat qarzlari qisqa vaqtda ushbu 

farqlar (ya’ni daromad va xarajatlar o’rtasidagi) nolga teng bo’lgan. Lekin 1835 yil 

8  yanvardan  Endryu  Jekson  prezidentligi  davrida  shiddatli  ravishda  million 

martaga  oshib  ketda.  Qarzlaning  tez  sur’tlarda  o’sishi  ilk  davri  fuqarolar  urishi 

davridan  boshlangan.  Urishdan  so’ng  mamlakatning  qarz  majburiyati  65  mln 

AQSh  dollarini  tashkil  qilgan.  1860  yilda  esa  1  mlrd  AQSh  dollarini,  1863  yilda 

esa AQSh dollarini tashkil qilgan. Urishdan so’ng mamlakatning qarz majburiyati 

so’nggi 100 yillikning oxirlariga qadar asta-sekinlik bilan o’sib bordi. 1910 yillar 

oxiri    1920  yillar  boshlarida  mamlakatning  qarz  majburiyatlari  taxminan  22  mlrd 

AQSh  dollarini  tashkil  etdi.  Ushbu  salbiy  ko’rsatkich  mamlakatning  1-jahon 

urishida qatnashganligi tufayli yuzaga kelgan.  

  

Yuqorida  keltirilgan  ma’lumotlardan  ko’rinib  turibdiki  1980-1990  yillar 

mobaynida  mamlakatning  qarz  majburiyati  3  barobarga  oshib  ketdi.  1998-2002 

---

41 

 

yillar mobaynida mamlakatning qarz majburiyati dollarning nominali hisobiga bir 

muncha qisqardi. Ammo mamlakatning umumiy miqdori qisqarmadi. 2005 yilning 

oxirlariga  kelib  yalpi  mamlakatning  qarz  majburiyati  7,8  trln    AQSh  dollarini 

tashkil  etdi,  bu  ko’rsatkich  1980  yilga  nisbatan  8,7  barobarga  o’sganlagini 

ko’rsatadi.  

Ma’lumotlaridan  ko’rinib  turibdiki  1910  yilda  AQSh  davlat  qarzlari  miqdori 

2.6 mlrd AQSh dollari, 2010 yil 

10008,9 

mlrd AQSh dollari, 2011 yil esa 

11699,8

 

mlrd AQSh dollari miqdorida,  2012 yil esa 

12383,5 

mlrd AQSh dollari miqdorida

 

davlat qarzlari mavjud bo’lgan. 

 

Bugungi  kunda  Federal  G’aznachilik  har  yili  auktsionda  200dan  ortiq  davlat 

qarz  majburiyatlari  shartnomarini  belgilaydi.  G’aznachilikka  Kongress  tomonidan 

davlat korxonalarini moliyalashtirish huquqlari berilgan, moliyalashtirish summasi 

belgilangan  tartibdan  oshmagan  bo’lishi  kerak.  Moliyalashtirishning  eng  yuqori 

darajalari yangi qonunlar qabul qilingan holatlarda bo’lgan.  

Ko’pgina qarzdorlik shakllari veksellar va obligatsiyalar bo’lganligai sababli 

AQSh  g’aznachiligi  ularni  emissiya  qilish  bilan  birgalikda  davlat  qarz 

majburiyatlari  boshqaruvi  egalari  haqida  ham  ma’lumotlariga  ega  bo’ladi.  Ushbu 

qimmatli  qog’ozlar  joylashuvi  ustidan  qat’iy  nazorat  amalga  oshiriladi,  chunki 

joylashtirilgan  mablag’larning  ko’pgina  qismi  Federal  Rezerv  G’aznachiligi 

hisobiga  to’g’ri  kelari  bu  AQSh  pul-kredit  siyosati  barqarorligini  ta’minlovchi 

asosiy  omil  hisoblanadi.  Diagrammadan  ko’rinib  turibdiki    davlat  qarz 

majburiyatlarining  qariyb  yarmi    “Federal  Rezerv  va    Intragovernmental 

Holdings”ga tegishli. Davlat  byudjetining g’azna ijrosi qonun xujjatlarida belgilab 

qo’yiladigan  maxsus  vakolatli  moliya  organi  hamda  uning  Qorag’alpog’iston 

Respublikasi,  viloyatlar,  tumanlar,  shaharlardagi  hududiy  bo’linmalari  tomonidan 

amalga oshiriladi. 

AQSh rasmiy oltin valyuta zahirasi (2016 yil mart ma’lumotlariga ko’ra 261,5 

mln troy untsiyasi qiymatiga teng deb baholangan) bu taxminan 1 troy untsiyasi 42 

AQSh  dollari  deb  baholanganda  11  mlrd  AQSh  dollariga  teng  bo’ladi.  AQSh 

---

42 

 

valyuta zaxirasi qiymati 63 mlrd va strategik neft zaxirasi qiymati 67 mlrd AQSh 

dollari  (  neftning  bozor  bahosi  104/  barrel    15/  barrel  AQSh  dollari  chegirma 

qaymoqli  tozalanmagan  neft  bo’lsa  agar)  2016  yil  fevral  ma’lumotlariga  ko’ra 

AQSh hukumatining milliy qarzi har bir fuqaroga taxminan 30400 AQSh dollarini, 

aniqroq qilib aytadigan bo’lsak ishlash qobiliyatiga ega bo’lgan insonlar hisobida 

60100  AQSh  dollarini  tashkil  qiladi.  2015  yilning    o’zidagina  davlat  qarz 

majburiyatlarining  foizlari  uchungina  318  mlrd  AQSh  dollari  miqdorida  to’lov 

amalga  oshirilgan bu  esa 2015  yil 1,95 trln soliq  tushumlarining 17,9  %ni  tashkil 

qiladi.   

Xalqaro  aloqalar  Vazirligi  va  xalqaro  qarzdorlik  veksel,  aktsiya-obligatsiya    

shartnomalari  nazoratini  amalga  oshiradi.  Quyida  2012  yil  iyun  oyigacha  bo’lgan 

malumotlar ko’rsatilgan: