О‘zr oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi buyrug‘i Buyruq №434 2017

Viruslarning kelib chiqishi to‘g‘risida asosan uch xil faraz mavjud:  
1)  viruslar  parazitizmga  o‘ta  moslashish  natijasida  o‘zgargan 
mikroorganizmlardan kelib chiqqan;  
2) hujayra organoidlari – mitoxondriyalar, plastidalardan kelib chiqqan;  
3) viruslar normal hujayralar genomining bir qismidir.  
Bu  farazlarning  qaysi  biri  haqiqatga  yaqinligi  hali  aniqlanmagan. 
Viruslarning  qo‘llanilishi.  Ko‘pgina  bakteriofaglardan  patogen  bakteriyalarga 
qarshi  qo‘llaniladi.  Dizinteriya,  qorin  tifi,  vabo  va  shunga  o‘xshash  kasalliklarga 
qarshi  kurashishda  viruslardan  foydalaniladi.  Viruslar  genetik  injeneriyada  keng 
foydalaniladi.  
Viruslar  shunchalik  kichikki,  ular  oddiy  bakteriyalarni  tutib  qoluvchi 
chinnidan yasalgan filtrdan ham oson o`ta oladi. Ularning kattaligi millimikronlar 
nanometr (nm 0,000000-0,01) bilan o`lchanadi (millimikron (mmk) millimetrning 
milliondan  bir  ulushidir.  Ya'ni:  1  millimetr-1000  mikron-1  000  000  millimikron) 
yoki mikrometr (mkm) dir. 
1935-yilda  amerikalik  olim  Stenli  birinchi  bo`lib  tamakida  chiporlanish 
kasalligini  vujudga  keltiruvchi  virusning  sof  preparatini  olish  va  viruslarni 
kimyoviy  va  fizikaviy  usullar  bilan  tekshirish  mumkin  ekanligini  aniqladi. 
Fizikaviy va kimyoviy usullarni qo`llanish esa, o`z navbatida, viruslarning hajmi, 
shakli  hamda  virus  zarrasining  molekulyar  qurilishi  haqida  ko`pgina  ma'lumotlar 
berdi. 
Viruslarning  kattaligini  o`lchash  uchun  har  xil  usullardan  foydalaniladi. 
Ulardan  biri  viruslarni  teshiklarning  kattaligi,  avvaldan  ma'lum  kallodiy  pardalari 
orqali  o`tkazish  yo`li  bilan  aniqlash  bo`lsa,  ikkinchisi-yuqori  tezlik  bilan  (bir 
minutda 30-60 ming marta) aylanuvchi sentrifugalarda, virus zarralarini cho`ktirish 
yo`li  bilan  aniqlashdir.  Bir  necha  marta  katta  qilib  ko`rsatish  qobiliyatiga  ega, 

---

13 
 
elektron mikroskopning kashf etilishi, virus zarrasining kattaligi, formasi va nozik 
qismlarini  ko`rish  va  virus  zarrasining  tashkil  topishi  haqida  ma'lumot  olish 
imkonini beradi.  
Viruslarning  kimyoviy  tuzimlishini  o`rganish,  ularning  asosan  nuklein 
kislota,  oqsil  va  kul  elementlaridan  tashkil  topganligini  ko`rsatdi.  Bu  uch  qism 
hamma  viruslarga  ham  xos  bo`lib,  lipidlar  va  uglevodlar  esa  faqat  murakkab 
viruslar tarkibida uchraydi. 
Oqsil,  nuklein  kislota  va  kul  elementlaridan  tashkil  topgan  viruslar  oddiy 
va  minimal  viruslar  deb  ataladi. Ularga o`simlik viruslari  hamda ba'zi  bir hayvon 
va  hashorat  viruslari  kiradi.  Ammo  kimyoviy  jihatdan  oddiy  viruslarga  yaqin 
bo`lgan bakteriofaglarning tuzilishi juda murakkabdir.  
Tarkibida  yuqorida  aytilgan  uch  qismdan  tashqari  lipid  va  uglevodlar 
uchraydigan  viruslar  murakkab  viruslar  deyiladi.  Bu  guruhga  kiruvchi  ko`pgina 
viruslar odam va hayvonlarda kasallik tug`diradi.  
Agar viruslar murakkabliligiga qarab, bir qatorga joylashtirilsa, ular jonsiz 
organik  materiya  bilan  jonli  bir  hujayrali  organizmlar  orasidagi  bo`sh  joyni 
egallaydi. Bu qatorda oddiy va murakkab viruslar bilan birga, xlomidozoolar ham 
turadi. Xlomidozoolarda, xuddi hujayrali organizmlardagi kabi, nuklein kislotaning 
ikkala tipi uchraydi, bu guruhning eng oxirida rikketsiy turadi. Riketsiylar viruslar 
bilan  bakteriyalar  orasida  turuvchi  organizmlardir.    Ular  sintetik  apparatlarining 
yo`qligi va hujayra parazitlik qilish bilan viruslarga yaqin bo`lsada, morfologiyasi, 
ko`payishi, kimyoviy tuzilishining murakkabligi bilan bakteriyalarga yaqin turadi. 
Viruslar  tabiatda,  hujayradan  tashqari  ("virion")  va  hujayra  ichida 
("vegetativ virus formasida") uchraydi. 
Viruslarning  murakkabligi  va  xususiyatlariga  ko`ra,  olimlar,  (Atabekov, 
1970) ularni shartli ravishda bir necha guruhlarga bo`linadi.