Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим

Назорат саволлари: 
1.Таълим жараёни деганда нимани тушунасиз? 
2.Қандай ҳолатда таълим жараёни содир бўлади? 
3.Моддий дунёни билиш таълим жараёнининг ҳаракатлантирувчи кучи сифатида 
еканлигини тушунтиринг. 
 
4-савол бўйича дарснинг мақсади:Таълим жараёнининг таркибий қисмлари ва 
ўзлаштириш босқичларини тушунтириш.Таълимнинг асосий вазифаларини талабалар 
онгига йетказиш.Таълим қонуниятлари ва зиддиятлари ҳақида тушунча ҳосил 
қилиш.Таълим беришга қизиқиш уйғотиш. 
Идентив ўқув мақсадлари: 
1.Таълим жараёнининг таркибий қисмлари ва ўзлаштириш босқичларини сўзлаб 
беради. 
2.Таълим жараёнининг вазифалари ва билим олишга руҳий тайёргарликни таҳлил 
қилади. 
3.Таълим жараёнининг қонуниятларини изоҳлайди. 

---

- 48 - 
4.Таълим жараёни зиддиятларини таҳлил қилади. 

 
4-савол баёни. 
Ўқитиш жараёни икки фаолият — ўқитувчи ва ўқувчи фаолиятини ўз ичига олади. 
Ўқитувчинннг фаолияти ўқув материалларини баён қилишдан, ўқувчиларда фанга 
қизиқишни таркиб топтиришдан, ўқувчиларнинг мустақил машғулотларига раҳбарлик 
қилишдан, уларнинг билим, кўникмаларини текшириш, ўқув ишларига мойиллигини 
уйғотиш, рағбатлантириш, билим даражаларини холис баҳолашдан иборатдир.
Ўқитувчннинг фаолияти таълим жараёнининг ташқи томонини ташкил қилади, 
чунки у ўқитади, таълим беради. Ўқувчи фаолияти ички жараёнини ташкил етади, чунки у 
ўқитувчи берган билимни ўқиб, тушуниб олади.
Ўқитиш жараёнининг иккинчи томони ўқувчининг фаолияти бўлиб, у ўқув фани 
материалларини ўзлаштиришдан иборат. Ўқитиш билишдан фарқли ўлароқ муаллим 
раҳбарлигида амалга оширилади. Таълимнинг асосий мақсади, вазифаси ёш авлодни 
илмий билимлар,кўникма ва малакалар билан қуроллантиришдан иборатдир. Илмий 
билимларни егаллаш — муайян фанлар ўртасидаги боғланишларни идрок қилиш, уларни 
изоҳлай билиш, мустақил равишда умумлаштириш, хулосалар чиқариш демакдир. Булар 
асосида ўқувчиларда кузатувчанлик, тафаккур, хотира каби билиш қобилиятлари ўсиб 
боради, уларда еътиқод тарбияланади.
Бундай ўқиш жараёнида инсоният еришган барча билимларни ўрганиш керак, деган 
хулоса асло келиб чиқмайди. Таълим жараёнида фаннинг енг зарурий, енг муҳимлари — 
асоси ўрганилади. Бунинг учун ўқитувчи ўқувчига билим берар екан, уни соддадан 
мураккабга, умумийдан хусусийга йетаклайди, хулосалар чиқаришга, ҳаётда, ишлаб 
чиқаришда қўллай билишга ўргатади. Ўқитувчи ўз фанини қанчалик содда усулда баён 
қилмасин, у чуқур илмий бўлиши лозим.
Муаллим билимларни ўргатар екан, ўша жараёнда болаларнинг имкониятларини 
ўрганади, қийинчиликларини кўради, уларни бартараф етиш чораларини излайди. Ижодий 
ишловчи ўқитувчи материални ўзида ҳам, уни ўқитиш усулларида ҳам янги жиҳатларини 
очади. Худди ана шундай иш жараёнида педагогнинг ўзига хос усули шаклланади.
Ўқитувчи мактаб ўқувчиларини янги билимларни фаол идрок қилишга, уни ҳаётда 
қўллай олишга тайёрлайди. Бу тасодифий ҳодиса бўлмай, ўқув жараёнининг мантиқи 
шуни тақозо етади. Ўқувчиларнинг ўқитувчи сабоғини ўзлаштириш жараёни билимларни 
идрок қилиш, тушуниш, мустаҳкамлаш ҳамда уларни амалда қўллаш босқичларидан 
иборат бўлади.
Билимларни ўзлаштириш воқеъликдаги нарса ва ҳодисаларни ёзиш ва идрок 
қилишдан бошланади. Билимларни ўзлаштиришда бу босқичларнинг аҳамияти ниҳоятда 
каттадир.
Идрок — борлиқни одам онгида акс етишидир (биз дарахтни, одамни, ҳайвон ва 
бошқаларни идрок қиламиз).
Идрок ўқувчиларнинг билимлари, амалий тажрибаси даражасига қараб муайян 
мақсадни кўзловчи жараён бўлмоғи керак. Ўқитувчи идрокни ёки бевосита кузатишни 
йўлга қўяётганида кузатиш манбаларини синчиклаб танлайди.
Ўқувчиларнинг билиш фаолиятидаги иккинчи босқич — билимларни тушуниш ва 
умумлаштириш. Тушунчаларнинг ҳосил бўлиш жараёнида индукция ва дедукция каби 
фикрлаш масалалари катта ўрин тутади. Индукция — хусусий ҳоллардан умумий қоидага 
борадиган, дедукция еса — умумийдан хусусийга борадиган фикр юритиш йўлидир.
Ўқувчиларнинг билиш фаолиятидаги учинчи босқич — билимларни мустаҳкамлаш 
ва қўллаш.
Мустаҳкамлашнинг моҳияти янги материални идрок қилиш вақтида ҳосил бўлган 
муваққат боғланишларни пухталашдир. Мазкур жараёнда бўш ва беқарор боғланишлар 
мустахкамланиб боради.

---

- 49 - 
Ўқувчилар фаоллигини ошириш учун материални дастлабки мустаҳкамлаш вақтида 
материалга оид саволлар қўйиш билангина кифояланмаслик керак. Бунинг учун 
ўқувчининг китоб ва дарсликлар билан мустақил ишлашдан, турли хил машқлар, амалий 
машғулотларни бажариш, кўрсатмали қуроллар, компютерлар устида ишлашларидан ҳам 
фойдаланиш мумкин. Материалнинг кейинги мустаҳкамланиши уй вазифаларини 
бажариш жараёнида давом етади. Материалнинг ҳар бир кейинги дарсда такрорланиб 
бориши, мавзу ёки бўлимнинг охирида умумлаштирувчи такрорлаш ўтказилиши ҳамда 
ўқув йилининг охиридаги такрорлаш мустаҳкамлашнинг зарурий елементидир.
Билим, кўникма ва малакаларни муваффақиятли егаллаб олиш воситаларидан бири
аввал ўзлаштириб олинган билимларни амалда қўллашдир. Амалиёт жараёнида билимлар 
тўлдириб борилади, уларни амалда қўлланиш кўникмаси ҳосил қилинади. Амалий 
вазифаларни ҳал қилиш вақтида билимларга еҳтиёж пайдо бўлади, бу еса янги 
билимларни егаллаш учун туртки беради.