T o sh k e n t irrig a tsiy a va q ishloq xo‘ja L ig in I

Diniy  bag‘rikenglik  va  dunyoviy  bilimlar  takomili. 
M usulmon 
Sharqi,  jum ladan  islom joriy  etilganidan  keyin  V atanim iz  hudu- 
didan  yetishib  chiqqan  buyuk  mutafakkirlar  ijodida  Olloh,  in ­
son  va  tabiat  m asalalari  ilohiyot  va  dunyoviy  falsafaning  m uhim  
m uam m olaridan  biri bo‘lib  kelgan.  Bironta buyuk  alloma va m u- 
tafakkir islomiy  qadriyatlar  m avzuini  chetlab  o lm ag an .
D iniy ilm lar sohalarida  im om   Buxoriy,  imom  Termiziy,  imom 
M oturidiy  va  im om   Burxoniddin  M arglnoniylar  peshqadamlik 
qilganlar.  Im om   Buxoriy  (810—870-yillar)  yirik  ilohiyotchi,  m u- 
haddis sifatida 60  mingga yaqin hadis to ‘plagan,  ulardan ishonchli 
deb  topganlarini  maxsus  to‘plam  holiga  keltirgan.  Bu  to‘plam 
«Saxixi  Buxoriy»  nom i  bilan  mashhurdir.  Im om   iso  Termiziydan 
(824—892)  «Sunani  Termiziy  meros  b o lib   qolgan.  Bu  m azhab- 
ning  m uhim   jihatlari  kalom  va  ilohiyot  sohalarining  piri  Abu 
M ansur  M oturidiy  (vafoti  944-y.)ning  «Tavhid» va  «Ta’vilot»  asar- 
larida  va  Burhoniddin  al-M arglnoniy  (1123—1197)ning  «Hidoya» 
to‘plamida  o‘zining yorqin  ifodasini  topgan.
Dunyoviy  ilm lar sohasida  M uham m ad  al-Xorazmiy  (783—850) 
va A hm ad  al-Farg‘oniy  (taxm.  797—865)  butun  m usulm on  Sharqi 
va jahonda  tabiiy  va  aniq  fanlar  rivojiga  salmoqli  hissa  qo‘shgan 
buyuk  allomalardir.  M uham m ad  al-Xorazmiy  arab  xalifaligining 
poytaxti  Bag‘dodda  «D onishm andlik maskani»  («Bayt ul-hikma») 
ga  rahbarlik  qilgan.  U ning  «Astronomiya  jadvali»,  «Hind  hisobi 
to‘g‘risida risola»,  «Quyosh soati to ‘g‘risida risola»,  «Musiqa haqida 
risola»,  «Tiklash  va  qarshi  qo‘yish  hisobiga  oid  m uxtasar  kitob» 
kabi  asarlarida  algebra  sohasiga  asos  solindi.
Sharq  xalqlari  orasida  «Buyuk  matematik»  unvoniga  sazovor 
b o lg a n   A hm ad  al-Farg‘oniy  (taxm.  798-y.da  Quvada  tugllgan)
39

---

astronomiya  va  m atem atika  sohalarida  nom   taratdi.  U ning 
«Samoviy jism lar harakati va yulduzlar fanining  majmuasi haqida 
kitob»,  «Astronomiya  asoslari»  asarlarida  koinot  xaritasi  tuzil- 
di.  Yer  va  fazoviy  sayyoralar  hajmi,  iqlimlar,  jo ‘g‘rofiy  kenglik- 
lar  to ‘g‘risida  kuzatuvchilar  orqali  asoslangan  yangi  m a’lum otlar 
berilgan,  ilm -fanning  yangi  yo‘nalishlariga  asos  solingan.  Q o‘lga 
kiritilgan  m a’lum otlarni  um um lashtirish,  tadqiqotda  hissiy  va 
aqliy  m ushohada  mushtarakligi  allomaga xos  xususiyatlar sifatida 
dunyoqarashni  shakllantirishning  m uhim   om illari bo‘lib  keldi  va 
undan  keyin yashagan  ilm   ahliga  ta ’siri  sezilib  turdi.
Falsafa,  tabiatshunoslik  va  tibbiyot  tarixini  Forobiy,  Beruniy 
va  Ibn  Sinosiz  tasavvur qilib  bolm aydi.  Abu  N asr  Forobiy  (873— 
950)  —  m usulm on  Sharqida  A rastudan  keyin  «ikkinchi  ustoz» 
unvoniga  muyassar  b o lg an   yirik  m utafakkir  va  alloma.  U ning 
qalamiga  160  dan  ziyod  asar  m ansub  b o lib ,  ular  asosan  qadimgi 
yunon  olim lari  asarlaridagi  tabiiy-ilm iy  va  falsafiy  m uam m olar 
sharhlash  ham da  bu  sohalarning  dolzarb  m asalalarini  tahlil  qi­
lishga  baglshlangan.  M utafakkir  olam ni  ikki  k o lin ish d a:  «Vu- 
judi vojib»  (Olloh)  va  «Vujudi  mum kin»  (barcha  moddiy va  ruhiy 
narsalar)  misolida  talqin  qiladi,  barcha  narsalar  «vujudi  vojib» 
tufayli yashash huquqiga ega b o lad i.  U lar o‘zaro bir-biri bilan sa- 
babiy tarzda boglanadi.  Sababsiz  oqibat bolm aganidek,  oqibatsiz 
sabab  ham   bolm aydi,  deydi  Forobiy.  Olam  sifat,  miqdor,  javhar, 
aksidensiya  (m uhim   b o lm ag an   xossa),  imkoniyat,  zaruriyat  va 
tasodifiyat,  m akon va  zamon,  harakat va rivojlanish kabi tushun- 
chalarda  ifodalanadi.  Bilish  jarayoni  aql  va  sezgilar  orqali  yu- 
zaga  keladi.  Bilishda  aql  va  m antiq  ilm ining  m aqom i  beqiyosdir. 
Aql vositasida inson ilm -fanni yaratadi.  M utafakkir o‘z  asarlarida 
komil  inson,  fozil  fuqaro,  odil  hukm dor,  baxt-saodat,  unga  eri- 
shish  y o llari,  davlatning  xususiyatlari,  axloqiy  va  aqliy  tarbiya, 
ijtimoiy  istiqbol  to ‘g‘risida  ilg‘or  g‘oyalarni  ilgari  surgan.  Foro- 
biyning  Sharq  xalqlari  falsafiy  tafakkuri  rivojiga  b o lg a n   ta ’siri 
sezilarli bolgan.
Abu  Rayhon  Beruniy  (973—1048)  deyarli barcha  fan  sohalari­
da  ijod  etgan  buyuk  qomusiy  alloma  va  m ashhur  mutafakkirdir. 
U   yaratgan  152  ta  asardan  28  tasi  bizgacha  yetib  kelgan.  Uning
40

---

tabiatni o ‘rganishdagi xizm ati kattadir.  Alloma jism larning o‘zaro 
tortishuvi,  Quyosh  va  O yning  tutilishi,  zarra,  inersiya  va  sun’iy 
tanlanish,  rivojlanish  anomaliyasi,  Yer  qa’rida  ro‘y  beradigan 
geotektonik  siljishlar,  Yer  qiyofasining  tadrijiy  tarzda  o‘zgarib 
turishi,  xilma-xil  olam lar  to ‘g‘risida  ilm iy  bashoratlarni  ilgari 
surgan.  U ning  falsafiy  qarashlari  tabiiy-ilmiy  qarashlari  ta ’sirida 
shakllandi.  U  m odda va zam on,  qonuniyat,  zaruriyat va  tasodifi- 
yat,  harakat  va  rivojlanish,  ziddiyat,  sabab  va  oqibat  kabi  falsafiy 
muammolarga  katta  e’tibor bergan.
Beruniyning  asarlarida  bilish  m asalalari  m uhim   maqomga 
egadir.  Bilishga  bo‘lgan  qiziqishning  ikkita  sababi  bor.  Birin- 
chidan,  bu  o‘ziga  xos  lazzatdir.  Ikkinchidan,  bilishdan  maqsad 
odam lar ehtiyojlarini  qondirishdir.  Bilish sezgilar yetkazib bergan 
m a’lum otlardan boshlanadi.  U lar bilishning yuqori bosqichi aqliy 
bilish  uchun  o‘ziga  xos  ko‘m akchi  va  asos  bo‘lib  xizm at  qiladi. 
B ilim ning  chinligi  kuzatuv  va  sinov-tajriba  orqali  belgilanadi. 
U lar  tufayli  ashyolarning  m uhim   jihatlari  o ‘rganiladi,  ularning 
miqdoriy tom onlari  aniqlanadi,  bilish jarayonining  samaradorligi 
oshib  boradi.
Beruniyga  ko‘ra,  inson  qiyofasi  tabiat  ta ’sirining  natijasidir. 
U ning  ichki  qiyofasiga  kelsak,  un i  inson  cheksiz  sa’y-harakatlar 
oqibatida  tubdan  o‘zgartirishi  m um kin.  H ar  bir  kishi  o‘z  xulq- 
atvorining  sohibidir.  Jam iyat tadrijiy o ‘zgarishlar  orqali  rivojlanib 
boradi.  Adolat,  fuqaro  uchun  g‘amxo‘rlik,  zulm ni  bartaraf etish, 
jam iyatni  aql  va  adolat  tug‘i  ostida  boshqarish  m utafakkirning 
idealidir.
Abu  AH  ibn  Sino  (980—1037)  buyuk  allom a  va  m utafakkir. 
U   Buxoro  yaqinidagi  A fshona  qishlog‘ida  tu g ‘ilib,  H am adonda 
vafot  etgan.  Ibn  Sinodan  qolgan  m a’naviy  m eros  tax m in an   280 
nom dan  ziyodroqdir.  U lar tibbiyot,  falsafa,  m antiq,  psixologiya, 
axloq,  musiqa,  farmakologiya va boshqa sohalarga bag‘ishlangan. 
O lim ning «Shifo kitobi»,  «Tib qonunlari»,  «Bilim lar kitobi»,  «Ta­
biat  durdonasi»  kabi  asarlari  m ashhurdir.  Borliqni  talqin etishda 
Ibn  Sino  Forobiy  izidan  borib,  uni  «vujuc  i  vojib»  va  «vujudi 
m um kin»dan iborat,  deb  e’tiro f etadi.  «Vujudi vojib» birinchi sa­
bab  vazifasini  bajaradi.  «Vujudi  m um kin»  esa  uning  oqibatidir.
41

---

Yaratilishi doim iy bo‘lganligi uchun yaratilgan «vujudi m um kin» 
ham  abadiydir.  O lim ning  sababiyatga  oid  m ulohazalari  e’tiborga 
molikdir.  U nga k o la ,  sabablar m oddiy (m uayyan holatni keltirib 
chiqaruvchi  sabab),  faol  (muayyan  holatni  o‘zgartiruvchi  sabab), 
shakliy  (turli  xil  quvvatlar  bilan  bog‘langan  sabab)  va  tugallov- 
chi  (barcha  sabablarning  pirovard  m aqsadi)  sabablardan  iborat- 
dir.  Ibn  Sino  Zakariyo  ar-Roziy  va  B eruniy  kabi jah o n   falsafiy 
tafakkuri  tarixida  birinchilardan  b o lib   kuzatuv  va  tajribaga 
m uhim   e ’tibor  qaratdi.  M asalan,  allom a  ular  ko‘m agida  xas- 
taning  holati,  kelajakda  kutilayotgan  kayfiyati,  d o ri-d arm o n lar 
tarkibi,  inson  va  atrof-m uhit  o ‘zaro  m unosabati  m uam m olarini 
hal  etishga  urindi.
Xullas,  M arkaziy  Osiyoda  ilk  o‘rta   asrlar  davrida  keng  tar- 
qalgan  islom  dini,  islomiy  ta ’lim otlar,  tasavvuf  falsafasi,  im om  
Abu  H anifa,  im om   Buxoriy,  im om  Termiziy,  im om   M oturidiy va 
imom  Burxoniddin  M arg‘inoniylar  g‘oyalari,  Muso  al-Xorazmiy 
va  A hm ad  al-Farg‘oniy tadqiqotlarida  ilgari  surilgan  tabiiy-ilmiy 
g‘oyalar,  Forobiy,  Beruniy  va  Ibn  Sinoning  tabiiy-ilmiy  qarash­
lari,  fandagi  yangi  yo‘nalishlar  birinchi  galda  m usulm on  Shar- 
qi,  qolaversa,  butun  jahon  tabiiy-ilm iy  va  falsafiy  tafakkurining 
ravnaqiga  hayotbaxsh ta ’sir ko‘rsatdi.