0 ‘zbekiston hududidagi qadimgi falsafiy qarashlar. Zardushtiy-
lik ta’limoti.
E ram izdan avvalgi X asrdan eram izning V II asrlari-
gacha b o lg a n davr m ahsuli b o lg a n diniy-falsafiy ta ’lim otlardan
biri zardushtiylikdir. Bu ta ’limotga Zardusht asos solgan b o lib ,
Sharq va G ‘arbda Zaratushtra, Zaroastr nom lari bilan m ashhur-
dir. M anbalarga k o la , Zardusht eram izdan avvalgi V I asrning
birinchi yarm ida yashagan. Lekin uning tarixiy yoki afsonaviy
shaxs ekanligi haqida aniq bir to'xtam ga kelingani yo‘q. U o‘zini
payg‘am bar deb e’lon qilgan. Lekin uning payg‘ambarligi ilohiy
kitoblarda o‘z ta sd ig ln i topmagan.
Keyingi
yillarda
olib
borilgan
tadqiqotlar
shuni
kolsatm o q d ak i, bu ta ’lim ot V atanim iz hududida, xususan,
Xorazm zam inida paydo b o lg a n . Z ardushtiylikning bosh ki-
tobi «Avesto»dir. U nda qadim gi xalqlarning dunyo to ‘g‘risidagi
tasavvurlari, o ‘ziga xos qadriyat va u rf-o d atlari aks etgan. U nda
olam ning azaliy qaram a-q arsh i kuchlari — yaxshilik va yom on-
lik, y o ru g lik va zulm at, issiqlik va sovuqlik, hayot va o lim
borasidagi qarashlar o‘z ifodasini topgan. «Avesto»da, Shu
ningdek, tabiat falsafasi, tarix, etika, tibbiyotga oid m a’lum otlar
ham berilgan.
Falsafa tarixida m akedoniyalik Shox Filippning o‘g‘li Alek
sandr (eski o‘zbek tilida Iskandar deyilgan) istilosi va Grek-Baqtri-
ya davri falsafasi ham xalqim izning taraqqiyot tarixida m uhim
o l i n tutgan. M anbalarda Aleksandr «Avesto»ning ko‘pgina qis-
m in i yondirib yuborgani haqida m a’lum otlar bor. Bugungi kun-
gacha ham ayrim tarixchilar Aleksandr «Avesto»ning tilini bil-
magani, un i o‘qiy olm agani sababli bu kitobning qadr-qim m atini
tushunm agan va u n i yoqish to ‘g‘risida k o lsatm a bergan, degan
fikrlarni bayon etadilar. Aslida unday emas. Bu — tarixiy haqi
qatni, garchand u kim lar uchundir achchiq va kim lar uchundir
ibratli b o lsa-d a, xaspo‘shlashga urinishdan boshqa narsa emas.
Negaki, Aleksandr o‘z zam onida fanlarning otasi deb nom ol
gan falsafani fan darajasiga k o larg an , buyuk donishm and sifatida
yetti iqlim da tan olingan A rastudan ta ’lim olgan edi. Binobarin,
A leksandrni savodsiz, kitobning qadrini tushunm aydigan kim sa
deb ta ’riflash tarix haqiqatiga to ‘g‘ri kelmaydi.
35
To‘g‘ri, u «Avesto»ni o‘tda kuydirgan b o lish i m um kin. Le
kin buni kitobning qadrini tushunm agani uchunm as, balki yerli
xalqlarni birlashishga da’vat etib turuvchi, ular e ’tiqod qo‘ygan
milliy g‘oyalar tim soli b o lg a n va o‘z saltanatiga qarshi m utta
sil kurash olib boruvchi vatanparvarlarni tarbiyalaydigan manba
ekanini nazarda tutib, shu ishni amalga oshirgan. U, yuqorida
ta ’kidlanganidek, m azkur kitob om on tursa, u ushbu zam in far-
zandlari uchun o‘zlikni anglash, binobarin, kuch-qudrat manbayi
b o lib qolaverishini nihoyatda yaxshi tushungan. Aleksandrdan
keyin yashagan R im im peratorlari ham M isr va Vizantiyaga qar
shi urush qilib, yahudiylarning yerini bosib olganida tub aholi-
ning m adaniy boyliklarini yo‘q qilgani, «Zabur» va «Tavrot»ning
qadimgi nusxalarini kuydirib yuborgani yuqoridagi misolning ta
sodifiy emasligidan dalolat beradi.
U m um an, h ar qanday sharoitda ham istilochilarning birin
chi ishi xalq va m illatlarni zo‘rlik bilan bosib olish, boylikla
rin i talash b o lsa, keyingi asosiy faoliyati — m illatni o‘z tarixi va
an ’analaridan uzib qo‘yish, m adaniy m erosini talon-taroj qilish,
uning m a’naviyatini yo‘qotishdan iborat b o lad i. Tarixning bu
achchiq sab o g l m ustam lakadan ozod b o lg an , o ‘z mustaqilligini
saqlab qolish va m ustahkam lashga intiladigan har qanday xalq
taraqqiyoti uchun eng m uhim xulosa b o lib xizm at qiladi.
Markaziy Osiyoda buddaviylik ham o ‘z o ln ig a ega. U diniy-fal-
safiy ta ’lim ot sifatida qadimgi H indistonda eram izdan avvalgi VI
asrning oxiri va V asr boshlarida vujudga kelgan. U jahonda keng
tarqalgan dinlardan biridir. Bu ta ’limotga asos solgan donishmand
Sidharta u ru g ld a n chiqqan G autam a hisoblanadi. Keyinchalik u
«Budda», ya’ni nurlangan degan laqabga ega bolgan. Buddaviy
lik Islomga qadar O ita Osiyoda tarqalgan qadimgi dinlar orasida
mavqe jihatidan juda katta o l i n tutadi. Bu ta ’lim ot 0 ‘rta Osiyoga
eram izdan avvalgi II—I asrlarda kirib kelgan. Tarixiy manbalarga
k o la , un i Toharistonga balxlik savdogarlar olib kelishgan. Ku-
shonlar davrida buddaviylik dini hukm ron dinga aylangan edi.
Buddaviylikning 0 ‘zbekiston va H indiston xalqi o ltasid a o‘z
davrida m a’naviy ko‘prik b o lib xizm at qilganligi aniq. Xalqlari-
miz orasidagi do‘stlik va birodarlikning ildizlari ham o‘sha davr-
36
г, I borib taqaladi va bugungi kunda aksariyat kishilar, ayniqsa,
yoshlarimizning hind xalqi, uning m adaniyati va san’atiga qiziqi-
slii lasodifiy emas.
Moniy ta ’lim oti yu rtim izd a buddaviylikdan keyin keng
larqalgan edi. U zardushtiylik va xristianlikning sintezlashuvi
natijasida vujudga kelgan. M oniy fors va arab tillarida bir necha
I isolalar yozgan. Lekin u lar bizgacha yetib kelmagan. M oniy
hatto «Moniylik yozuvi» nom li alifbo ham tuzgan. U ning
ta’lim oticha, hayotda dastavval n u r dunyosi — yaxshilik va
zulm at dunyosi— yovuzlik b o ‘lgan. U lar o lta s id a abadiy kurash
boradi, inson ikki unsur (ruh — nur farzandi, jism — zulm at
m ahsuli)dan iborat. M oniylik xalq om m asi m anfaatlarini hi-
moya qiluvchi ta ’lim ot bo ‘lgani sababli hukm ron m afkura qar-
shiligiga duch kelgan.
Moniylik ta ’lim oti asosida M azdak ta ’lim oti yuzaga kelgan. U
eram izning V—VI asrlarida keng tarqalgan edi. U ning asoschisi
M azdak (470—529-yillar) b o lg an . M azdak va uning maslakdosh-
lari o‘z qarashlarida xalq ommasiga suyangan. Xalqning ozod-
lik, erkinlik, hurlik y o lid a olib borgan harakatlariga rahnam olik
qilgani uchun tez fursatda ularning maslakdoshlari, izdoshlari
ko‘payib ketgan. M azdakiylik ijtimoiy tengsizlikni b artaraf etish
y o lid a kurashga da’vat etuvchi m afkura sifatida xizm at qilgan.
U nda asosiy yovuzlik-boylikka hirs qo‘yish va o l a kambag‘allik
qoralanadi. Bu insonparvar h arakatdan cho‘chigan shox Mazdak-
ni turli hiylalar bilan o lim g a m ahkum etadi. M azdakiylar hara
kati, eramizning VI asrida bostirilganiga qaramay, turli m am
lakatlarda muayyan darajada davom etgan.
Markaziy Osiyoda vujudga kelgan qadimgi falsafiy ta ’limotlar,
ular ilgari surgan g‘oyalar bugungi kunda ham m uhim ahamiyatga
ega. Vatanim izning o‘sha davrda shakllangan va rivojlangan boy
madaniyati, milliy m a’naviyatimiz, falsafamiz jahon sivilizatsiya-
siga katta ta’sir kolsatgan. Afsuski, V atanim izning ana shu davr
tarixi nihoyatda kam o lganilgan. Bu davrga oid m anbalarning
aksariyati esa yo‘q qilib yuborilgan. Bu vayronkorlikning boshida
m iloddan avval makedoniyalik Aleksandr turgan b o lsa , m am-
lakatim izni zabt etgan keyingi bosqinchilar ham ana shu y o ld an
37
borgan. U lar xalq ongidan m ustaqillik va erkin hayot to‘g‘risidagi
m aqsad-m uddaolarni butunlay yo'qotib yuborishga urinishgan.
Buning natijasida m a’naviy qashshoq va tarixiy xotirasiz kishilar
tarbiyalanishi lozim edi. Bosqinchilar M ovarounnahrda n ih o
yatda boy m adaniyat shakllanganini e’tirof etgan. A m m o uning
bosqinchilik g‘oyalariga mos kelmaydigan juda ko‘p nam unalarini
ayovsiz yo‘q qilishgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |